Γενικώς Περί Ασθενειών, Φαρμάκων Και Θεραπειών

[Caesars]

Ένα από τα πιο βασικά προβλήματα που μοιραία απασχολεί τους ενυδρειόφιλους ειναι και η χρήση φαρμάκων. Τα φάρμακα όμως, είναι δίκοπα μαχαίρια! Βοηθούν, όταν ξέρουμε να τα χρησιμοποιήσουμε σωστά, αλλα ας μην ξεχνάμε οτι τα περισσότερα από αυτά είναι, κατ' ουσία, δηλητήρια.

Αυτό που θα ήθελα να κάνω εδώ, είναι να εκθέσω ορισμένες απόψεις σχετικές με την υγεία των ψαριών - και το θέμα μπαίνει για συζήτηση.

Ας αρχίσουμε από τη θέση ότι πάντοτε είναι καλύτερη η πρόληψη από τη θεραπεία. Για να προλάβουμε το κακό, θα πρέπει να βρούμε τη ρίζα του. Γιατί αρρωσταίνουν τα ψάρια?

Συχνά αναφερόμαστε στο στρες ως αίτιο ασθενειών. Πολύ απλά, τα ψάρια, όταν στρεσάρονται, αρρωσταίνουν. Όταν, πριν από χρόνια, ξεκίνησα και εγώ με το χόμπυ - και είχα φυσικά κάποια προβλήματα - σκέφτηκα την απλούστερη λύση: Να τους δίναμε κανα βάλιουμ να ηρεμήσουν?

Έλα που δεν δουλεύει .... Γιατί , όταν αναφερόμαστε σε στρες, αναφερόμαστε κατ' ουσια σε "τέντωμα των οργανικών δυνατοτήτων" του ψαριού, δηλαδή, αν το θέλετε πιο απλά, στη δυνατότητα του οργανισμού του καθε ψαριού να προσαρμόζεται επιτυχώς σε καινούργιο περιβάλλον. Αυτό σημαίνει, κατ' αρχάς, ότι όταν το ψάρι αναγκαστεί να ζήσει σε καινούργιες συνθήκες, μπορεί να αρρωστήσει, μπορεί και όχι! Εν ολίγοις, αν βάλουμε 10 ψάρια (ίδιο γένος, ίδιο είδος) σε καινούριες συνθήκες (τις ίδιες), μπορεί μερικά να αρρωστήσουν και άλλα όχι. Αυτό εξαρτάται από τον κάθε οργανισμό και τις δυνατότητές του (κατά τον ίδιο τρόπο μερικοί άνθρωποι είναι αλλεργικοί, άλλοι όχι και ούτω καθ'εξής).

Ρώσικη ρουλέττα δηλαδή αλλά όχι και για κλάματα. Διότι από προηγούμενη πείρα, παρατηρήσεις και λοιπά, για πολλά είδη ξέρουμε ήδη μια γκάμα περιβαλλοντολογικών συνθηκών στις οποίες, τα περισσότερα ψάρια του είδους, μπορούν να προσαρμοστούν χωρίς προβλήματα. Για παράδειγμα, Ph, θερμοκρασία, "επίπλωση" (ξύλο, πέτρα κτλ), επίπεδα αποδεκτού φωτισμού και ούτω καθ'εξής. Πρώτος κανόνας λοιπόν της πρόληψης ασθενειών: Πριν πάρουμε ψάρια ,πρέπει να βεβαιωνόμαστε ότι μπορούμε να τους παρέχουμε τις συνθήκες που είναι απαραίτητες για να ενταχθούν στο ενυδρείο μας επιτυχώς.

Δεύτερος κανόνας: για να έχουμε υγιή ψαρια, πρέπει να αγοράζουμε υγιή ψάρια. Και εδώ λοτταρία, γιατί οι ασθένειες μπορεί να εμφανιστούν μέχρι και 8 εβδομάδες από τη στιγμή που το ψάρι θα προσβληθεί! Το πρώτο πράγμα που πρέπει να κάνουμε, είναι να μην αγοράζουμε ποτέ ψάρια που είναι εμφανώς άρρωστα. (Άρα, καλό θα ήταν να ξέρουμε τα βασικά συμπτώματα για να αναγνωρίζουμε ποια ψάρια ειναι προσβεβλημένα.) Επίσης, ποτέ ψάρια από ενυδρεία στα οποία υπάρχουν άλλα άρρωστα, ή ψόφια ψάρια. Ένα κόλπο που δουλεύει συνήθως: προσπαθήστε να δείτε τα ψάρια την ώρα του φαγητού (στην ανάγκη, ρωτήστε τι ώρα τα ταίζουν και πηγαίνετε πίσω στο μαγαζί εκείνη την ώρα): διαλέξτε εκείνα που τρώνε με όρεξη και έχουν τα πτερύγια τους τεντωμένα (δηλαδή τα χρησιμοποιούν σωστά). Αποφεύγετε τα ψάρια που κρύβονται, είναι υπερκινητικά, ή δεν κινούνται καθόλου. Επίσης, αποφεύγετε πολύ μικρά (νεαρά) ψάρια, όπως και πολύ ηλικιωμένα (και οι δυο κατηγορίες ψαριών έχουν περισσότερα προβλήματα ένταξης σε καινούριο περιβάλλον, άρα και μεγαλύτερες πιθανότητες να αρρωστήσουν, ή να είναι ήδη άρρωστα). Τα νεαρά ψαράκια είναι τα ασφαλέστερα, όπως επίσης και τα ψάρια που εχουν μείνει στο μαγαζί περισσότερο καιρό (αν ήταν άρρωστα η ασθένεια θα έχει εμφανιστεί μέχρι να πάτε εσείς να τα πάρετε). Ρωτήστε το μαγαζάτορα πόσο καιρό έχει τα ψάρια - αλλά μην του πείτε γιατί ρωτάτε !

Άντε και τους είδαμε, άντε και μας άρεσαν, άντε και τους πήραμε! Τι γίνεται μετά; Μετά, καραντίνα! Οι περισσότεροι έχουμε θετικές εμπειρίες από το να βάζουμε τα καινούργια μας ψάρια κατευθείαν στο ενυδρείο - και ψοφάμε να τα δούμε παρέα με τα άλλα - αλλά είναι επικίνδυνο! Μην ξεχνάτε ότι το ψάρι μπορεί να είναι προσβεβλημένο, αλλά χωρίς εμφανή συμπτώματα. Άρα, τρίτος κανόνας: ενδείκνυται να έχουμε ένα ενυδρείο άδειο - κάτι σαν απομονωτήριο. Δε χρειάζεται κάτι μεγάλο, ένα απλό ενυδρείο που να χωράει άνετα 2 -3 ψάρια από αυτά που έχουμε, ή σκοπεύουμε να αγοράσουμε. Το γεμίζουμε νερό (από το νερό του ενυδρείου μας, δηλαδή αυτού στο οποίο θα μπουν τα ψάρια μετά την καραντίνα) - κόβουμε και λίγο σφουγγάρι φίλτρου και πάλι από το ήδη υπάρχον ενυδρείο μας (γεμάτο nitrosomonas και nitrobacter βακτηρίδια - έτοιμα να καταβροχθίσουν αμμωνία και νιτρικό οξύ) και έχουμε σε 5 λεπτά έτοιμο σύστημα, για να υποδεχτεi τα καινούρια ψαράκια! Εγώ βάζω και λίγο αλάτι (διάλυμα 0,1%), γιατί τους δίνει ηλεκτρολύτες, τα βοηθάει να αναπνέουν και είναι και απολυμαντικό. Προαιρετικά μπορείτε να προσθέσετε και λίγο Melafix - αν και σε αυτό θα αναφερθώ πιο κάτω.
Αφήστε τα καινούρια ψάρια εκεί για περίπου 1-2 εβδομάδες (και παρακολουθήστε τα). Ταίζετε "φυσικές" τροφές - ή την ίδια τροφή που έτρωγαν στο μαγαζί από όπου τα αγοράσατε (για να φάνε σχετικά γρήγορα μετά τη μεταφορά - αν μείνουν νηστικά για πολύ καιρό, θα αρρωστήσουν!). Αν συμπεριφέρονται κανονικά, με ζωτικότητα, και δεν δείξουν σημάδια ασθένειας σημαίνει ότι προσαρμόστηκαν εντάξει - οπότε και μπορείτε να τα μεταφέρετε στο μεγάλο σας ενυδρείο χωρίς προβλήματα. Την πρώτη εβδομάδα ταίζετε λίγο, και κάθε μέρα (έτσι τα ψάρια δεν στρεσσάρονται από την αίσθηση έλλειψης φαγητού στο περιβάλλον τους). Μην τα μεταφέρετε την ίδια μέρα που σχεδιάζετε να κάνετε αλλαγή νερού, καθάρισμα φίλτρου κτλ. Μεταφέρετέ τα μια μέρα μετά από την καθιέρωμενη σας συντήρηση (οπότε το νερό να είναι συναφές με αυτό που είχαν στο μικρό ενυδρείο).

Μπλουμ και μπήκαν! Τι συμβαίνει τώρα? Τώρα αλλάζουν οι συνθήκες του νερού, με αποτελέσμα να μπαίνουν, θεωρητικά, σε κίνδυνο, και τα υπάρχοντα ψαράκια του ενυδρείου μας και τα καινούρια. Δηλαδή: Αναφέρθηκα πιο πάνω σε "συνθήκες" περιβάλλοντος - και συνήθως καταλαβαίνουμε τα γνωστά, αμμωνία, αμμώνιο, ph, kh, θερμοκρασία κτλ. Όμως να τι συμβαίνει: το κάθε ψάρι έχει επάνω του έναν αριθμό βακτηριδίων, μηκήτων και άλλων μικροοργανισμών. Όταν αυτοί οι μικρο-οργανισμοί βρίσκονται σε ισορροπία, το ψάρι είναι υγιές. Όταν η μια ομάδα (παθογόνα) υπερισχύσει, το ψάρι αρρωσταίνει. Σε ένα υπάρχον ενυδρείο, το ανοσιοποιητικό σύστημα των ψαριών τα κάνει - εν καιρώ - να αποκτήσουν ανοσία σε όλα τα παθογόνα του ενυδρείου (αυτά υπάρχουν πάντα και παντού, και πρέπει να υπάρχουν σε μικρές ποσότητες, διαφορετικά το ανοσιοποιητικό σύστημα των ψαριών ατονεί και μετά γίνονται ευπρόσβλητα στα πάντα). Οπότε και δεν υπάρχει κίνδυνος. Βάζοντας καινούρια ψάρια όμως στο ενυδρείο, εισάγουμε καινούρια παθογόνα (αυτά των καινούριων ψαριών) και ταυτόχρονα εκθέτουμε τα καινούρια ψάρια στα παθογόνα που ήδη υπάρχουν στο ενυδρείο (φαινόμενο γνωστό στους επιστημονικούς κύκλους ως "το μπάχαλο των παθογόνων" ). Τώρα, αν έχουμε βάλει τα καινούρια ψάρια στο μικρό ενυδρείο ( κανόνας 3), τα έχουμε σχεδόν "εμβολιάσει", γιατί έχουν πάρει ήδη μια μικρή δόση υπαρχόντων παθογόνων από το νερό και 'εχουν αρχίσει να αναπτύσσουν αντισώματα. Για τα υπάρχοντα ψαράκια όμως, δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα. Οπότε, κανόνας τέταρτος: μην αγοράζετε ποτέ πολλά καινούρια ψάρια σε μια δόση, γιατί με την εισαγωγή τους στο ενυδρείο θα εισάγετε και πολλά καινούρια παθογόνα. Λίγα τη φορά, και πολλές φορές, με διαστήματα μεταξύ τους (αυτό βοηθάει και το φίλτρο σας να αναπτύξει βακτηρίδια για την αμμωνία). Και πάλι, προσωπικά χρησιμοποιώ αλάτι κατά την εισαγωγή.

Παρακολουθείτε τα ψαρια για 1-2 εβδομάδες, για να βεβαιωθείτε ότι όλα πήγαν καλά στην τελική φάση.


Και αν όλα πήγαν καλά, μπράβο σας και σε άλλα με υγεία. Αν δεν πήγαν?

Εδώ είναι τα δύσκολα! Παρόλες τις προσπάθειες πρόληψης και την καλή τακτική συντήρησης, υπάρχουν πάντα πιθανότητες 'εξαρσης ασθενειών. Και να είναι μια ασθένεια, άντε να δούμε τι θα κάνουμε. Υπάρχει όμως πιθανότητα να είναι πολλές. Και ιδού ο λόγος: Όπως προείπαμε, ο κάθε οργανισμός διαφέρει, και σαν ανοσιοποιητικό σύστημα (επίπεδα αντοχής, προσαρμοστικότητας και ευπάθειας σε ορισμένα παθογόνα) και σα γονότυπος. Αν λοιπόν δυο ψάρια (του ίδιου ή διαφορετικού είδους) στρεσαριστούν, μπορεί το ένα να πάθει swimbladder και το άλλο μυκητίαση! Και άντε τώρα εσύ να πρέπει να αποφασίσεις τι φάρμακο να ρίξεις στο ενυδρείο!

Σε γενικές γραμμές, καλό είναι να μη ρίχνουμε φάρμακα στο ενυδρείο, εκτός αν υπάρχει κοινή μόλυνση σε περισσότερα από ένα ψάρια (οπότε ξέρουμε ότι τα παθογόνα βρίσκονται στο νερό και προσπαθούμε να τα εξαφανίσουμε - όπως πχ με το white spot), για να μην προσβάλλουν και τα υπόλοιπα ψάρια. Η υπερδοσολογία φαρμάκων βλάπτει το ανοσιοποιητικό σύστημα των ψαριών (είναι σα να παίρνετε εσείς αντιβίωση, επειδή ο αδερφός σας έχει αμυγδαλίτιδα!). Αν παρατηρούμε τα ψάρια μας καθημερινά, μπορούμε να διαγνώσουμε την ασθένεια στα πρώτα της στάδια. Σε αυτήν την περίπτωση:
1. Απομονώνουμε αμέσως τον άρρωστο (κατά τον ίδιο τρόπο που προάνεφερα για την ένταξη καινούριων ψαριών, με νερό από το μεγάλο ενυδρείο). Πολλοί, σκεπτόμενοι "λογικά" βάζουν καινούριο καθαρό νεράκι στο απομονωτήριο. Λάθος μέγα και τραγικό - γιατί αλλάζουμε και πάλι τις συνθήκες διαβίωσης και στρεσσάρουμε περισσότερο το άρρωστο ψάρι. Αρχίζουμε θεραπεία στο μικρό ενυδρείο.
2. Σκεφτόμαστε τι διαφορετικό έχουμε κάνει τις τελευταίες 3-4 εβδομάδες - ή τι ΔΕΝ έχουμε κάνει (για να ανακαλύψουμε τη ρίζα του κακού που μας βρήκε. Βοηθάει πολύ να πάρουμε και μετρήσεις του νερού (αμμωνία, νιτρικό οξύ, νιτρικό άλας, θερμοκρασία, κτλ). Όταν το ανακαλύψουμε, βαράμε το κεφάλι μας (προαιρετικό) και προβαίνουμε σε βήματα επανόρθωσης. Προσοχή: η επανόρθωση πρέπει να ειναι σταδιακή, για να μπορούν να προσαρμοστούν τα ψάρια (πχ αν έχει πέσει το ph λόγω πλημμελούς συντήρησης, μην αλλάξετε όλο το νερό και καθαρίσετε το φίλτρο ταυτόχρονα, γιατί τότε αλλάζετε ριζικά τις συνθήκες διαβίωσης και δίνετε στα ΄ηδη ταλαιπωρημένα ψαράκια σας τη χαριστική βολή).
3. Παρατηρούμε εντατικά το μεγάλο ενυδρείο, για να βεβαιωθούμε ότι όλοι οι υπόλοιποι κάτοικοι του είναι καλά. Αν είναι, ΜΗ βάλετε φάρμακα. Αν δείτε και άλλον (άλλους) να έχουν τα ίδια συμπτώματα με τον απομονωμένο, τότε επαναφερέτε το νερό στις συνθήκες που έπρεπε να είναι και αρχίστε θεραπεία με φάρμακα. (αν τα συμπτώματα είναι διαφορετικά, το πρόβλημα είναι 90% με το νερό -κάντε συντήρηση πριν οτιδήποτε άλλο, και απομονώστε και το δεύτερο άρρωστο ψάρι).
4. Επαναφέρετε τον άρρωστο από την απομόνωση στο ενυδρείο σε 3-4 εβδομάδες (αν είναι καλά, που θα είναι), δηλαδή τουλάχιστον 2 εβδομάδες μετά το τέλος της θεραπείας του, και μόνον αν τότε δεν βάζετε φάρμακα στο μεγάλο ενυδρείο.
5. Μετά το τέλος της θεραπείας, τα ψάρια είναι πολύ ευαίσθητα. Κοτόσουπα και ξεκούραση παιδιά ... (με άλλα λόγια, όχι φώτα, όχι θόρυβοι, καλό ποιοτικό φαγητό κτλ).

Αυτά σε γενικές γραμμές περί πρόληψης και θεραπείας. Και τώρα μερικές γενικές παρατηρήσεις:

1. Επιβάλλετε μια σωστή ρουτίνα συντήρησης στο ενυδρείο, και ακολουθήστε τη ανελλιπώς (αλλαγή νερού, καθάρισμα πυθμένα κτλ). Πολλά παθογόνα αναπτύσσοντα από τα οργανικά απόβλητα των ψαριών που δεν καθαρίζονται σε τακτά διαστήματα απο τον πυθμένα (εκεί μπορεί να αναπτυχθούν και σαπρόφυτα, μακριά από μας!) Αλλάζοντας ή μη ακολουθώντας τη ρουτίνα συντήρησης, αλλάζετε τις συνθήκες διαβίωσης των ψαριών και τα εκθέτετε σε κίνδυνο! Τσεκάρετε σε τακτικά διαστήματα την αντλία, το φίλτρο το θερμοστάτη τις αεραντλίες κτλ, για να βεβαιωθείτε οτι δουλεύουν κανονικά. Πάρτε και σημειώστε τις μετρήσεις του νερού.
2. Αν χρειαστεί να κάνετε αλλαγές, κάντε τις σταδιακά, ώστε να συνηθίζουν τα ψάρια.
3. Μη χρησιμοποιείτε ποτέ δίχτυα, θερμόμετρα κτλ σε περισσότερα από ένα ενυδρεία (ακόμα και αν είναι δικά σας) χωρίς να τα απολυμάνετε με ειδικό για ενυδρεία απολυμαντικό (μεταφέρετε παθογόνα, αν όχι και παθήσεις).
4. Αν ταίζετε τα ψάρια με ζωντανή τροφή, απολυμάνετε την τροφή πριν τη χορήγηση με ειδικό απολυμαντικό (και τα σκουληκάκια μπορεί να είναι άρρωστα!).
5. Μη χρησιμοποιείτε ποτέ στο ενυδρείο είδη τα οποία δεν προορίζονται για ενυδρείο. Διαβάστε τις οδηγίες. (Πραγματική ιστορία: πριν από ένα χρόνο ήθελα να κολλήσω βράχους για να φτιάξω σπηλιές για τα ζεβράκια μου. Ένας πολύ φίλος - και γνώστης - υπάλληλος σε aqua shop - και aquarist με συμβούλεψε να κολλήσω τους βράχους με Superglue. Πήγα να αγοράσω την κόλλα και κατά τύχη, όπως περίμενα να πληρώσω, διαβάζω στις οδηγίες ότι είναι τοξική σε ενυδρεία!!! Καταλαβαίνετε τι θα γινόταν, αν τη χρησιμοποιούσα ...)
6. Στο ενυδρείο βάζουμε διάφορα χημικά (φάρμακα, αποχλωρινωτές κτλ). Όσο λιγότερα, τόσο καλύτερα! Μη βάζετε κάτι, αν δεν χρειάζεται, γιατί δεν ξέρετε τι συνέπειες μπορεί να έχει ή πώς μπορεί να αντιδρά με τα άλλα σκευάσματα που χρησιμοποιείτε (ειδικώς τα λεγόμενα "προληπτικά" σκευάσματα).
7. Πριν χρησιμοποιήσετε καινούρια είδη (ειδικώς πλαστικά φυτά, πλαστικούς βράχους, φάρμακα κτλ) βεβαιωθείτε ότι δεν αντιδρούν χημικά με άλλα σκευάσματα ή είδη που χρησιμοποιείτε. Όλες οι καλές εταιρείες έχουν websites, όπου μπορείτε να μπείτε και να υποβάλλετε συγκεκριμένες ερωτήσεις. Εγώ τελευταίως έμαθα πχ ότι ένας συγκεκριμένος αποχλωρινωτής αντιδρά αρνητικά με το Purigen που χρησιμοποιώ και βγάζει δηλητηριώδη παράγωγα θείου στο νερό. Μπορείτε επίσης να ρωτήσετε και εδώ, στο site. Παράλληλα, αν μάθατε κάτι, ή είχατε μια κακή ή καλή εμπειρία, μοιραστείτε τη μαζί μας, για να προφυλάξετε τους υπόλοιπους φίλους και φίλες.
8. Αν πρόκειται να χρησιμοποιήσετε φάρμακα, βεβαιωθείτε ότι το σκεύασμα που διαλέξατε είναι κατάλληλο για τα είδη ψαριών που έχετε. Τα γατούλια, για παράδειγμα, δεν ανέχονται ούτε το trichlorphone ουτε το flubendazole, συστατικά με τα οποία άλλα ψάρια δεν έχουν κανένα απολύτως πρόβλημα. Και πάλι, η εταιρεία παρασκευής μπορεί να βοηθήσει.
9. Με τα φάρμακα προσοχή στη δοσολογία, ειδικά αν δεν είστε απολύτως σίγουροι για την ασθένεια η το σκεύασμα που σκοπεύετε να χρησιμοποιήσετε. Καλύτερα μικρότερη δόση παρά μεγαλύτερη! (Οι δόσεις είναι ούτως η άλλως ενδεικτικές - όχι απόλυτες. Οι εταιρείες συνήθως αναφέρουν τη μεγαλύτερη επιτρεπόμενη, όχι την αναγκαία.) Όταν υπολογίζετε τη δόση, υπολογίστε λιγότερο νερό από τη χωρητικότητα του ενυδρείου (λόγω διακόσμησης, χαλικιού κτλ). Σταματήστε τα φάρμακα αμέσως μόλις τα ψάρια ανανήψουν - και μην ξεχάσετε να αλλάξετε 30% του νερού!
10. Το ίδιο ισχύει για τους αποχλωρινωτές κτλ. ειδικώς τα σκευάσματα που έχουν "ευεργετική" βλέννα (slime), για να καλύπτουν τα ψάρια και να τα προστατεύουν. Η βλέννα καλύπτει επίσης και τα βράγχια - και αν υπάρχει στο νερό σε υπερβολικές δόσεις, άντε μετά να αναπνεύσουν τα φτωχά τα ψαράκια!
11. Μη βάζετε ποτέ στο ενυδρείο νερό το οποίο δεν είναι ήδη αποχλωρινωμένο.
12. Ταίζετε τα ψάρια καλά, ειδικά με φυσικές τροφές κατά το δυνατόν (ό,τι θα έτρωγαν στα ποταμάκια τους). Είδατε τι πάθανε οι αγελάδες που τους αλλάξαμε δίαιτα?
13. Ειδικώς αν χρησιμοποιείτε άνθρακα, προσθέστε στο νερό ιχνοστοιχεία, τα οποία μειώνονται καθώς τα απορροφούν τα ψάρια ή αφαιρούνται από τον άνθρακα.
14. Αν πρόκειται να χρησιμοποιήσετε φάρμακα, προσπαθήστε πρώτα με τα φυσικά (όπως το Μelafix / Pimafix)
15. Πλένετε καλά και αποστειρώνετε ό,τι μπαίνει στο ενυδρείο, πριν μπει (ειδικώς τα φυτά!!!). Αν χρησιμοποιείτε ειδικό αποστειρωτικό υγρό, δεν θα τα βλάψετε. Η χλωρίνη Κλινέξ καθαρίζει καλά, αλλά δεν κάνει - θα καθαρίσει και τα ψάρια σας!!!!!
16. Το νερό έχει "συμπαθητικές" ιδιότητες, δηλαδή παίρνει το χαρακτήρα / σύνθεση των σκευασμάτων με τα οποία έρχεται σε επαφή (έτσι δουλεύει η Κινέζικη ιατρική, με τις πολλές διαλύσεις στοιχείων στο νερό). Οι υπερβολές βλάπτουν! (Δηλαδή όλοι θα φωνάξουμε, αν πάνε να ρίξουν ένα τόνο πλαστικό στο Rio Xingu, αλλά βάζουμε πλαστικά διακοσμητικά στο ενυδρείο? Δεν κατάλαβα ....)
17. Να θυμάστε ότι τα μαγαζιά θέλουν να πουλήσουν και οι εταιρείες επίσης. Εσείς πάλι θέλετε να είναι καλά τα ψάρια σας. Οι στόχοι διαφέρουν (κλείσιμο ματιού ...)
18. Τέλος, καλό είναι να κρατάτε ένα ημερολόγιο για το ενυδρείο. Σημειώστε παρατηρήσεις, αλλαγές κτλ. Θα σας φανεί πολύ χρήσιμο, αν κάτι δεν πάει καλά.

Αυτά και σιδεροκέφαλοι