Μάκρο- & Μίκρο- Στοιχεία

[Aquazone Team]

Μάκρο- & μίκρο- στοιχεία
του Ιωάννη Στέλλα

Μακροστοιχεία (Macronutrients)
Αυτά τα θρεπτικά συστατικά χρησιμοποιούνται σε μεγαλύτερες ποσότητες από τα φυτά και είναι υπεύθυνα για πολλές από τις ζωτικές διεργασίες των φυτών. Χωρίς αυτά τα φυτά δεν μπορούν να αναπτυχθούν, να διορθώσουν ή να διατηρήσουν έναν υγιή ιστό στα φύλλα τους.

Ασβέστιο (Ca)
Πρόκειται για ένα πολύ ζωτικό στοιχείο, το οποίο χρησιμοποιείται από τα φυτά για τον σχηματισμό της δομής του κυτταρικού τοιχώματος και για τη διατήρηση της διαπερατότητας των κυττάρων τους. Μπορεί επίσης να ενεργοποιήσει κάποια ένζυμα. Παρόλο που το ασβέστιο υπάρχει σε επαρκείς ποσότητες στο νερό της βρύσης, μπορεί να είναι ελλιπές αν χρησιμοποιείται μόνο νερό βροχής ή νερό από αντίστροφη όσμωση για τις αλλαγές νερού στο ενυδρείο μας. Μερικά υποστρώματα (μη χαλαζιακά) περιέχουν κάποιες ποσότητες ασβεστίου, όπου με την παράλληλη χρήση ενός μέρους από νερό βρύσης κατά τις αλλαγές νερού, εξασφαλίζουν τις απαραίτητες ποσότητες ασβεστίου που χρειάζονται τα περισσότερα φυτά για να αναπτυχθούν. Στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν χρειάζεται επιπλέον προσθήκη ασβεστίου στο νερό του ενυδρείου, μια και η περίσσεια ύπαρξη ασβεστίου μπορεί να οδηγήσει σε ελάττωση άλλων στοιχείων στο νερό (λόγω δεσμών) και ανεβάζει και τη γενική σκληρότητα. Παρόλα αυτά, να αναφέρουμε ότι φυτά από περιοχές "σκληρού" νερού χρειάζονται μεγαλύτερη ποσότητα ασβεστίου στο νερό γιατί δεν έχουν εξελιχθεί ώστε να μπορούν να αφομοιώσουν την απαραίτητη ποσότητα ασβεστίου σε νερά όπου η περιεκτικότητα σε ασβέστιο είναι μικρή.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη ασβεστίου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι τα νεαρά φύλλα να εμφανίζουν συχνά κιτρίνισμα στο περίγραμμά τους και συχνά να είναι παραμορφωμένα.

Άνθρακας ( C)
Ο άνθρακας (σαν στοιχείο) χρειάζεται απ' όλους τους ζωντανούς οργανισμούς ως βασικό δομικό στοιχείο, και καταλαμβάνει το 40-50% της ξηρής βιομάζας των φυτών. Σε σχέση με τα υπόλοιπα μακροστοιχεία ο άνθρακας είναι μακράν το πιο ουσιώδες θρεπτικό συστατικό. Τα φυτά λαμβάνουν τον άνθρακα από το διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το οποίο διασπάται σε οξυγόνο (O2) και άνθρακα μέσω της διαδικασίας της φωτοσύνθεσης. Παρ' όλο που τα φυτά χρειάζονται τόσο το οξυγόνο όσο και τον άνθρακα, η ποσότητα του οξυγόνου που χρειάζονται σε σχέση με του άνθρακα είναι πολύ μικρή και βγαίνει με τη μορφή φυσαλίδων από τα φύλλα.
Το CO2 είναι αέριο, έτσι η ποσότητα που υπάρχει διαλυμένη στο νερό επηρεάζεται από την ανταλλαγή αερίων μεταξύ ατμόσφαιρας-νερού. Αν η ανατάραξη της επιφάνειας του νερού είναι μεγάλη, τότε η ανταλλαγή αερίων μεταξύ ατμόσφαιρας-νερού μεγαλώνει κάνοντας την ποσότητα του CO2 που βρίσκεται διαλυμένη στο νερό είτε να αυξάνεται, είτε να μειώνεται ανάλογα την ποσότητα CO2 που βρίσκεται στην ατμόσφαιρα. Προκειμένου τα φυτά να μπορέσουν να πάρουν τις απαραίτητες ποσότητες CO2 που χρειάζονται, θα πρέπει τα επίπεδα CO2 στο νερό να είναι αρκετά υψηλότερα από ό,τι αυτά που μπορούν να βρεθούν στην ατμόσφαιρα. Αυτό σημαίνει ότι το CO2 θα πρέπει να προστίθεται στο νερό από κάποια εξωτερική πηγή (π.χ. μπουκάλα συμπιεσμένου CO2) και όχι από την περιβάλλουσα ατμόσφαιρα. Στη φύση αλλά και στο ενυδρείο μας το CO2 παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της διάσπασης των οργανικών αποβλήτων από τα βακτήρια και την αναπνοή των φυτών και ψαριών που υπάρχουν.
Τα φυτά μπορούν να απορροφήσουν τις απαραίτητες ποσότητες CO2 που χρειάζονται για να αναπτυχθούν με διάφορους τρόπους, όπως από την απευθείας απορρόφηση CO2 από το υπόστρωμα μέσω των ριζών τους, από την απορρόφηση CO2 κατευθείαν από το νερό μέσω των φύλλων τους, ανακυκλώνοντας το CO2 από την αναπνοή τους και μέσω της διάσπασης των διατανθρακικών ενώσεων στο νερό. Παρόλο που η συγκέντρωση CO2 είναι μεγαλύτερη στο υπόστρωμα, λόγω της μεγάλης ποσότητας οργανικής ύλης που υπάρχει εκεί, δεν διαχέεται εύκολα σε μεγάλες ποσότητες στις περιοχές που βρίσκονται οι ρίζες των φυτών. Έτσι, ο ευκολότερος τρόπος για να απορροφήσουν τα φυτά το CO2 είναι μέσω των φύλλων τους από το νερό που τα περιβάλλει. Σε αρκετά ενυδρεία η ποσότητα CO2 που υπάρχει διαλυμένη στο νερό είναι ικανοποιητική για την ανάπτυξη των φυτών, παρόλο που τις περισσότερες φορές τα χαμηλά επίπεδα του CO2 είναι ο βασικός παράγοντας που περιορίζει την ανάπτυξη των φυτών. Γι' αυτό το λόγο, συνήθως, είναι απαραίτητο να εισάγουμε CO2 στο νερό με τεχνητούς τρόπους ώστε να βοηθήσουμε τα φυτά στη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, άρα και να πάρουν τις απαραίτητες ποσότητες άνθρακα που χρειάζονται.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη άνθρακα/CO2 στο νερό του ενυδρείου μας, είναι τα φυτά να παραμένουν μικρά και να αναπτύσσονται αργά σε σχέση με αυτά που λιπαίνονται με CO2. Ενώ τα φυτά δεν έχουν πρόβλημα με μεγάλες συγκεντρώσεις CO2, προσοχή πρέπει να δοθεί στα επίπεδά του για τη σωστή οξυγόνωση των ψαριών, όπου σε συγκεντρώσεις πάνω από 25-30 mg/lt τα ψάρια μπορεί να ασφυκτιούν.

Υδρογόνο (Η)
Το υδρογόνο χρησιμοποιείται υπό τη μορφή νερού (H2O), ως δομικό συστατικό για την συμπλήρωση των κυττάρων, μεταφέροντας συστατικά σε κάθε τμήμα του φυτού. Όπως είναι προφανές, το υδρογόνο με τη μορφή νερού είναι άπλετο σε όλα τα ενυδρεία και γι' αυτό το λόγο δεν χρειάζεται να το προσθέτουμε.

Μαγνήσιο (Mg)
Το μαγνήσιο είναι ένα μακροστοιχείο ζωτικό για όλα τα φυτά και ο ρόλος του είναι σημαντικός σε πολλές βασικές λειτουργίες. Είναι βασικό συστατικό της χλωροφύλλης και χρησιμοποιείται για την ενεργοποίηση ενζύμων τα οποία σχηματίζουν ζωτικά για τα φυτά λίπη, έλαια και άμυλα. Το μαγνήσιο είναι ένα συστατικό που βρίσκεται σε "σκληρά" νερά και σε ποσότητες συγκρίσιμες με αυτές του ασβεστίου. Παρόλα αυτά η ποσότητα του μαγνησίου στο νερό βρύσης ποικίλει από τοποθεσία σε τοποθεσία, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολο τις περισσότερες φορές να γνωρίζουμε αν χρειάζεται συμπλήρωση στο νερό του ενυδρείου ή όχι. Ο μόνος τρόπος για να το μετρήσουμε, είναι να προμηθευτούμε κάποιο από τα τεστ του εμπορίου για μέτρηση μαγνησίου και να προσθέτουμε ανάλογα. Η ιδανική συγκέντρωση μαγνησίου στο νερό του ενυδρείου μας είναι μεταξύ 5-25 mg/lt, αν και τα περισσότερα φυτά ζουν έξω από αυτές τις τιμές συγκέντρωσης στο φυσικό τους περιβάλλον. Συνήθως η συγκέντρωση μαγνησίου στο νερό της βρύσης είναι αρκετή σε περιοχές με "σκληρό" νερό. Χρησιμοποιώντας υπόστρωμα πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά στο ενυδρείο μας, οι ποσότητες μαγνησίου που εκλύονται από αυτό είναι αρκετές για την ανάπτυξη των φυτών. Εναλλακτικά, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διάφορα υγρά λιπάσματα που κυκλοφορούν στο εμπόριο με σκοπό τον εμπλουτισμό του νερού σε μαγνήσιο, πράγμα το οποίο προτείνεται για ενυδρεία με "μαλακό" νερό. Πολλά λιπάσματα περιέχουν το μαγνήσιο με τη μορφή θειικού μαγνησίου (MgSO4), το οποίο είναι ιδανικό μια και εφοδιάζει το νερό μας όχι μόνο με μαγνήσιο αλλά και θείο. Πρέπει πάντα να έχουμε υπόψιν μας, ότι περίσσεια ποσότητα μαγνησίου στο νερό του ενυδρείου μας, θα εμποδίσει τη λήψη άλλων θρεπτικών συστατικών, ιδιαίτερα του καλίου. Μάλιστα η έλλειψη καλίου τις περισσότερες φορές οφείλεται στην περίσσεια ποσότητα μαγνησίου στο νερό μας.

Άζωτο (Ν)
Το άζωτο είναι ένα από τα βασικά θρεπτικά συστατικά όλων των φυτών, υδρόβιων & αερόβιων, και συντελεί στη σωστή ανάπτυξη και υγεία των φυτών. Χρησιμοποιείται κυρίως στην παραγωγή πρωτεϊνών και νουκλεϊκών οξέων και καταλαμβάνει περίπου το 1-2% της ξηρής βιομάζας των φυτών. Τα φυτά δεν παίρνουν το άζωτο, όπως αυτό βρίσκεται στην αέρια μορφή του (Ν2), αλλά μπορούν να το απορροφήσουν από διάφορες ενώσεις όπως η αμμωνία (ΝΗ3), το αμμώνιο (ΝΗ4+), τα νιτρώδη (ΝΟ2-) και τα νιτρικά (ΝΟ3-). Τα περισσότερα φυτά απορροφούν το άζωτο από τις ενώσεις του σε αμμώνιο και νιτρικά, και παρόλο που οι ποσότητες που χρειάζονται τα φυτά εξαρτώνται από το είδος τους, προτιμούν να λαμβάνουν την απαραίτητη ποσότητα υπό τη μορφή αμμώνιου και όχι νιτρικών. Ο λόγος είναι ότι τα φυτά χρησιμοποιούν το αμμώνιο για τη σύνθεση πρωτεϊνών. Στην περίπτωση που το εκλάβουν υπό τη μορφή νιτρικών, τα φυτά θα πρέπει να σπαταλήσουν ενέργεια ώστε να μετατρέψουν τα νιτρικά σε αμμώνιο. Στο ενυδρείο, το αμμώνιο παράγεται ως αποτέλεσμα της αποσύνθεσης των οργανικών υλών. Συνήθως μετατρέπεται πρώτα σε νιτρώδη και κατόπιν σε νιτρικά από τα βακτήρια στο βιολογικό φίλτρο. Πολλά από τα φυτά θα δεσμεύσουν το αμμώνιο πριν προλάβουν τα βακτήρια στο βιολογικό φίλτρο να το μετατρέψουν σε νιτρώδη, παρόλο που βακτήρια και φυτά πραγματικά συναγωνίζονται για το ποια θα προλάβουν πρώτα να δεσμεύσουν το αμμώνιο. Φυσικά, αυτό δεν σημαίνει σε καμία περίπτωση, ότι θα πρέπει να μειώσουμε τον όγκο του βιολογικού μας φίλτρου με το σκεπτικό να δημιουργήσουμε καλύτερες συνθήκες για τα φυτά! Σε "μαλακά" και όξινα νερά το αμμώνιο δεν είναι επικίνδυνο για τα ψάρια, σε αντίθεση με τα "σκληρά" νερά όπου το pH είναι πάνω από 7 και όπου το αμμώνιο μετατρέπεται σε αμμωνία, η οποία είναι πολύ τοξική τόσο για τα ψάρια όσο και για τα φυτά. Γι' αυτό η καλή και σωστή βιολογική φίλτρανση είναι άκρως απαραίτητη ιδιαίτερα όταν έχουμε "σκληρό" νερό στο ενυδρείο μας.
Τα φυτά βασίζονται πολύ περισσότερο στα νιτρικά απ' ότι στο αμμώνιο για την απορρόφηση αζώτου σε ενυδρεία με "σκληρό" νερό. Παρόλο που τα φυτά συχνά χρησιμοποιούν τα νιτρικά ως πηγή αζώτου όταν δεν υπάρχει αμμώνιο, πρέπει να έχουμε υπόψιν μας ότι τα νιτρικά είναι πολύ πιο ασφαλής πηγή αζώτου από το αμμώνιο σε ένα ενυδρείο, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ενυδρείο "σκληρού" νερού. Πολλά υγρά λιπάσματα περιέχουν άζωτο με τη μορφή νιτρικών ενώσεων, άρα είναι βασικό να ελέγχουμε τις τιμές των νιτρικών στο ενυδρείο μας. Στις περισσότερες περιπτώσεις τα φυτά μπορούν να απορροφήσουν το άζωτο που χρειάζονται για να αναπτυχθούν από φυσιολογικές συγκεντρώσεις νιτρικών, οι οποίες βρίσκονται λόγω της βιολογικής φίλτρανσης των οργανικών αποβλήτων (πρωτίστως από τα ψάρια και έμμεσα από τις τροφές των ψαριών). Τεστ νιτρικών κυκλοφορούν πολλά στο εμπόριο και η τιμή που θα πρέπει να διατηρούμε σε ένα ενυδρείο με φυτά είναι περίπου στα 20-25 mg/lt. Πολλά τροπικά ψάρια μπορούν να ανεχτούν τη συγκέντρωση αυτή στο νερό, αν και στη φύση σπανίως τα φυτά θα βρουν συγκεντρώσεις πάνω από 2 mg/lt.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη αζώτου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι τα παλιά φύλλα να γίνονται κίτρινα, ή περιστασιακά κοκκινωπά, λόγω της παραγωγής ανθοκυάνης. H ανάπτυξη μειώνεται και συχνά εμφανίζονται μεγάλα διαστήματα μεταξύ φύλλων και ρίζας. Πολλά φύλλα στο κάτω σημείο αρχίζουν να γίνονται χλωμά στις άκρες.

Οξυγόνο (Ο)
Το οξυγόνο απορροφάται από τα φυτά υπό τη μορφή αερίου (Ο2), υπό τη μορφή νερού (Η2Ο) και υπό τη μορφή διοξειδίου του άνθρακα (CO2). Είναι βασικό δομικό συστατικό των κυττάρων και χρησιμοποιείται κατά τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης. Τα φυτά παίρνουν την περισσότερη ποσότητα οξυγόνου που τους χρειάζεται από τις ρίζες τους και κατά την αναπνοή τους. Τα υδρόβια φυτά έχουν μεγάλα εσωτερικά "κανάλια" στη δομή τους, μέσα από τα οποία διακινείται το οξυγόνο σε όλο το φυτό, από τα φύλλα, τον κορμό έως και τις ρίζες του. Από τη στιγμή που το οξυγόνο μεταφέρεται προς και απελευθερώνεται από τις ρίζες, σχηματίζει ενώσεις με διάφορα οργανικά στοιχεία στο υπόστρωμα όπως ο άνθρακας, δημιουργώντας διοξείδιο του άνθρακα (CO2), το οποίο απορροφάται για τη λειτουργία της φωτοσύνθεσης. Με το να απελευθερώνουν οξυγόνο από τις ρίζες τους, τα φυτά βοηθούν στο να μη δημιουργούνται περιοχές με αναερόβια βακτήρια στο υπόστρωμα οι οποίες καταστρέφουν τις ρίζες τους.
Παρά τη μεγάλη χρήση οξυγόνου που κάνουν τα φυτά, ο υψηλός αερισμός και συγκεντρώσεις οξυγόνου στο νερό, δεν κάνουν καλό στα φυτά, τα οποία αρκούνται σε μικρές αναλογίες διαλυμένου οξυγόνου στο νερό. Αυτό συμβαίνει γιατί όταν υπάρχουν μεγάλες συγκεντρώσεις διαλυμένου οξυγόνου στο νερό, ένας αριθμός θρεπτικών συστατικών όπως ο σίδηρος, δεσμεύει το οξυγόνο δημιουργώντας πολύ "μεγάλες" ενώσεις τις οποίες δεν μπορούν να αφομοιώσουν τα φυτά. Η υψηλή οξυγόνωση εμποδίζει τα φυτά να λάβουν τις απαραίτητες ποσότητες θρεπτικών συστατικών που χρειάζονται για να μεγαλώσουν και να αναπτυχθούν. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα φυτά φωτοσυνθέτουν και παράγουν οξυγόνο (ως απόβλητο της φωτοσύνθεσης). Άρα δεν υπάρχει πρόβλημα οξυγόνωσης κατά τη διάρκεια της ημέρας για ένα ενυδρείο που έχει φυτά. Η μόνη περίοδος που λιγοστεύει το οξυγόνο στο ενυδρείο, είναι κατά τη διάρκεια της νύχτας, όπου τα φυτά δεν παράγουν οξυγόνο, αλλά συνεχίζουν να αναπνέουν καταναλώνοντάς το. Σε ένα πυκνοφυτεμένο ενυδρείο με ελάχιστη ανατάραξη της επιφάνειας του νερού ή με πολλά επιπλέοντα φυτά, η ανταλλαγή οξυγόνου από την ατμόσφαιρα λιγοστεύει και τα επίπεδα οξυγόνου μπορεί να πέσουν σε χαμηλά επίπεδα. Σπανίως βέβαια ενοχλεί αυτό τα φυτά, σε αντίθεση με τα ψάρια που μπορεί να έχουν σημαντικό πρόβλημα. Γι' αυτό καλό είναι κατά τη διάρκεια της νύχτας ή να αυξάνουμε την ανατάραξη της επιφάνειας του ενυδρείου μας ή να παρέχουμε εμείς το απαραίτητο οξυγόνο για τα ψάρια με τη χρήση μιας αεραντλίας.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη οξυγόνου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι η δραματική μείωση της ανάπτυξής τους με ταυτόχρονη αύξηση των διαφόρων τύπων αλγών.

Φώσφορος (P)
Ο ρόλος του φωσφόρου στα φυτά είναι βασικός στη μεταφορά ενέργειας. Είναι ένα σημαντικό συστατικό των γενετικών ενώσεων και ενζύμων. Η υγιής ανάπτυξη των ριζών αλλά και ο σχηματισμός των λουλουδιών στα φυτά εξαρτώνται από την ποσότητα φωσφόρου σε αυτά. Ο φώσφορος απορροφάται από τα φυτά μέσω των ριζών τους υπό τη μορφή φωσφορικών ριζών (PO4-), οι οποίες βρίσκονται στο υπόστρωμα σε πολύ μεγαλύτερες ποσότητες απ' ότι στο νερό του ενυδρείου μας. Αυτό συμβαίνει γιατί η φωσφορική ρίζα (PO4-) αντιδρά με οξείδια διαφόρων μετάλλων (συνήθως με οξείδια του σιδήρου) όταν βρίσκεται στο νερό, δημιουργώντας ενώσεις που δεν διαλύονται όπως ο φωσφορικός σίδηρος και που είναι μη αφομοιώσιμα από τα φυτά. Ο λόγος που γίνεται αυτό είναι γιατί στο νερό υπάρχει μεγαλύτερη κυκλοφορία απ' ό,τι στο υπόστρωμα, οπότε είναι πολύ πιο εύκολο να δημιουργηθούν αυτές οι ενώσεις μεταξύ φωσφορικών ριζών και οξειδίων των μετάλλων. Αυτό δεν συμβαίνει τόσο συχνά στο υπόστρωμα όπου οι φωσφορικές ρίζες παραμένουν σε αφομοιώσιμη από τα φυτά μορφή. Σε μερικές περιπτώσεις, το διοξείδιο του άνθρακα που παράγεται από τις ρίζες των φυτών κατά την αναπνοή τους, μπορεί να διασπάσει τους δεσμούς των φωσφορικών ενώσεων, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο φωσφορικές ρίζες αφομοιώσιμες από τα φυτά.
Αξίζει να σημειωθεί, ότι για να μην έχουμε φαινόμενα όπου ο σίδηρος ενώνεται με τις φωσφορικές ρίζες δημιουργώντας ενώσεις που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα φυτά, δεν θα πρέπει να ρίχνουμε υγρά λιπάσματα που περιέχουν φώσφορο, παράλληλα με λιπάσματα σιδήρου. Μπορούμε να ρίχνουμε και τα δύο, αλλά με διαφορά μίας ημέρας (αναλόγως από το πρόγραμμα λίπανσης που έχουμε στο ενυδρείο μας), ώστε να έχουν προλάβει τα φυτά να καταναλώσουν κάποια ποσότητα από το κάθε λίπασμα, πριν δημιουργηθούν ενώσεις που δεν μπορούν να απορροφήσουν.
Τα φωσφορικά τα συναντάμε συχνά στις τροφές για τα ψάρια μας, τόσο που πολλές φορές τα επίπεδά τους είναι ικανοποιητικά και δεν χρειάζεται να προσθέσουμε παραπάνω με κάποιο λίπασμα. Σε ένα σύνηθες ενυδρείο το επίπεδο των φωσφορικών κυμαίνεται στα 1-2 mg/lt, ενώ στη φύση οι τιμή τους είναι μόλις γύρω στα 0.005-0.02 mg/lt. Τα χαμηλά επίπεδα φωσφορικών συνήθως δεν αποτελούν πρόβλημα για ένα ενυδρείο, ενώ υψηλά επίπεδα μπορεί να συντελέσουν στην απότομη ανάπτυξη άλγης. Για να μεγαλώσει η άλγη χρειάζεται ποσότητες φωσφορικών πάνω από 0.03 mg/lt. Μια και η ποσότητα φωσφορικών συνήθως στα ενυδρεία μας ξεπερνά αυτήν την τιμή, απότομη ανάπτυξη άλγης μπορεί να παρατηρηθεί αν οι συγκεντρώσεις και των υπόλοιπων θρεπτικών συστατικών δεν βρίσκονται σε αναλογία/ισορροπία με αυτές των φωσφορικών. Τις περισσότερες φορές τα φωσφορικά δεσμεύονται στο υπόστρωμα, οπότε δεν είναι διαθέσιμα σε μεγάλες ποσότητες για τη δημιουργία άλγης.
Λιπάσματα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είναι αυτά που περιέχουν το φώσφορο με τη μορφή φωσφορικών όπως το όξινο φωσφορικό κάλιο (K2HPO4) και το δισόξινο φωσφορικό κάλιο (KH2PO4) τα οποία περιέχουν και κάλιο.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη φωσφορικών στο νερό του ενυδρείου μας, είναι η πρόωρη πτώση των παλιών φύλλων και η εμφάνιση μικρών νεκρών περιοχών στα σημεία που ήταν τα φύλλα αυτά. Η περίσσεια ποσότητα φωσφορικών μπορεί να δημιουργήσει άλγη, η οποία αναπτύσσεται στα φύλλα των φυτών, καλύπτοντας την επιφάνειά τους, με αποτέλεσμα τα φύλλα να γίνονται μαύρα ή καφέ και μετά από μικρό χρονικό διάστημα να πεθαίνουν και να πέφτουν.

Κάλιο (Κ)
Το κάλιο είναι ένα πολύ σημαντικό μακροστοιχείο για την σωστή ανάπτυξη των φυτών και δεν πρέπει ποτέ να το παραβλέπουμε σε ένα φυτεμένο ενυδρείο. Πρόκειται για συστατικό κλειδί για τις σωστές βιολογικές λειτουργίες των φυτών και χρησιμοποιείται για τη σύνθεση πρωτεϊνών, το ανοιγόκλεισμα των πόρων των φυτών, την αναπαραγωγή τους, τη δημιουργία ριζών, τη φωτοσύνθεση, καθώς και την αντοχή τους σε ασθένειες. Η έλλειψη καλίου δημιουργεί μια γενική αδυναμία τόσο στην ανάπτυξη των φυτών, όσο και στην εμφάνισή τους και εμποδίζει τη φωτοσύνθεση. Παρουσιάζεται ως κιτρίνισμα στο περίγραμμα των νέων φύλλων και κιτρίνισμα με «κατσάρωμα» των παλιών φύλλων.
Τα φυτά απορροφούν το κάλιο υπό την μορφή ιόντων καλίου (Κ+) από το νερό, παρά από το υπόστρωμα, παρόλο που τόσο στη φύση όσο και στο ενυδρείο μας η μεγαλύτερη συγκέντρωση καλίου πηγάζει από το υπόστρωμα. Το γεγονός αυτό δεν είναι ακόμα πλήρως κατανοητό, αν και η ύπαρξη συγκεντρώσεων καλίου στο υπόστρωμα βοηθά στην παρουσία αμμωνίου για τις ρίζες των φυτών. Το νερό της βρύσης περιέχει πολύ μικρές ποσότητες καλίου, γι' αυτό χρειάζεται να το προσθέτουμε στο ενυδρείο μας με τη μορφή λιπασμάτων. Λιπάσματα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε είναι αυτά που παρέχουν το κάλιο με τη μορφή ενώσεων, όπως το χλωριούχο κάλιο (ΚCl), το νιτρικό κάλιο (KNO3) το οποίο περιέχει και άζωτο (υπό τη μορφή νιτρικών) σε αναλογία Κ:Ν (NO3)=39%:14% (61%), το όξινο φωσφορικό κάλιο (K2HPO4) το οποίο περιέχει και φώσφορο (υπό την μορφή φωσφορικών) σε αναλογία Κ:Ρ (PO4)=45%:18% (55%) κ.α.

Θείο (S)
Το θείο χρησιμοποιείται στην παραγωγή αμινοξέων, πρωτεϊνών και χλωροφύλλης και συχνά το βρίσκουμε σε ικανοποιητικές ποσότητες στο νερό βρύσης. Τα φυτά απορροφούν το θείο υπό τη μορφή θειικών ριζών (SO42-), οι οποίες βρίσκονται σε ικανοποιητικές ποσότητες σε διάφορα υποστρώματα του εμπορίου. Πολλά λιπάσματα που πωλούνται στο εμπόριο περιέχουν ενώσεις θείου. Το νερό της βροχής περιέχει επίσης, σχετικά υψηλές συγκεντρώσεις θειικών ριζών, γεγονός όμως που κυμαίνεται ανάλογα με την τοποθεσία και αστάθμητους παράγοντες. Ένας από τους σημαντικούς λόγους που πρέπει να προσέχουμε όταν χρησιμοποιούμε νερό βροχής για αλλαγές στο ενυδρείο μας, είναι ότι το βρόχινο νερό μπορεί να περιέχει μεγάλες συγκεντρώσεις θείου, ιδιαίτερα κατά τα πρώτα λεπτά της βροχόπτωσης. Το θείο στην ακατέργαστη μορφή του είναι ένα επικίνδυνο χημικό και θα πρέπει να αποφεύγεται η εισαγωγή του στο ενυδρείο. Λιπάσματα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για την προσθήκη θείου/θειικών ριζών στο ενυδρείο είναι το θειικό μαγνήσιο (MgSO4) που περιέχει και μαγνήσιο και το θειικό κάλιο (K2SO4) που περιέχει και κάλιο.


Μικροστοιχεία (Micronutrients)
Αυτά τα θρεπτικά συστατικά χρειάζονται από τα φυτά μόνο σε πολύ μικρές ποσότητες και συχνά θα τα δούμε να αναφέρονται ως ιχνοστοιχεία. Παίζουν σημαντικό ρόλο στις βιοχημικές διεργασίες που συντηρούν τα φυτά και ζωτικό ρόλο στην καλή υγεία των φυτών.

Βόριο (
Το βόριο απορροφάται από τα φυτά υπό τη μορφή βορικών ριζών (ΒΟ33-) και είναι απαραίτητο για τις λειτουργίες της κυτταρικής μεμβράνης, την ανάπτυξη των ριζών του φυτού, τη μεταφορά υδρογονανθράκων, την ισορροπία στο μεταβολισμό των φυτών καθώς και για τη δημιουργία των ανθών. Τα υγρά λιπάσματα για υδρόβια φυτά συνήθως περιέχουν βόριο στη μορφή βορικών ριζών ή/και βοριούχου νατρίου (Νa2B4O7). Επίσης, το συναντάμε πολύ συχνά και στο νερό βρύσης. Συνήθως, είναι πολύ σπάνιο να έχουμε έλλειψη βορίου στο ενυδρείο μας και γι' αυτό το συστατικό αυτό δεν θεωρείται ότι πρέπει να συμπληρώνεται ξεχωριστά στο ενυδρείο μας.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη βορίου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι τα φυτά να παράγουν δευτερεύοντες βλαστούς, αλλά αυτοί σύντομα να πεθαίνουν.

Σίδηρος (Fe)
Ο σίδηρος είναι ένα από τα σημαντικότερα μικροστοιχεία και χρησιμοποιείται από τα φυτά για την αναπνοή τους, για δημιουργία ενζύμων και σύνθεση της χλωροφύλλης. Τα φυτά απορροφούν το σίδηρο από τα φύλλα τους, αλλά και από τις ρίζες τους. Ως στοιχείο ο σίδηρος είναι πιο εύκολα αφομοιώσιμος στα φυτά με τη μορφή ιόντων Fe2+, παρόλο που με την παρουσία οξυγόνου μετατρέπεται σε Fe3+, όπου είναι δύσκολο για τα φυτά να τον αφομοιώσουν. Το πρόβλημα αυτό μπορεί εύκολα να ξεπεραστεί αν τον χρησιμοποιούμε σε μορφή δακτυλίων μεταλλικών ιόντων ή με τη μορφή χειλικού σιδήρου.
Οι δακτύλιοι μεταλλικών ιόντων είναι διαλυμένες οργανικές ενώσεις, οι οποίες δεσμεύονται με μέταλλα και αποτρέπουν έτσι τη δημιουργία μεγαλύτερων μορίων μέσω της οξείδωσης. Ο πιο συνήθης δακτύλιος μεταλλικών ιόντων που συναντάμε στα λιπάσματα είναι ο EDTA, o οποίος χρησιμοποιείται συχνά για την παροχή χειλικού σιδήρου (FeEDTA). Στη συνέχεια ο σίδηρος της μορφής Fe2+ απελευθερώνεται σιγά-σιγά από το χειλικό σίδηρο και γίνεται διαθέσιμος στα φυτά.
Παρόλο που ο σίδηρος -ή για να είμαστε πιο σωστοί ο χειλικός σίδηρος- παρέχεται στο ενυδρείο μας σε μεγάλες ποσότητες μέσω των λιπασμάτων, υπάρχει και στο εμπόριο σε διάφορα υποστρώματα εμπλουτισμένα με θρεπτικά συστατικά.
Ο σίδηρος και οι φυσικοί οργανικοί δακτύλιοι μεταλλικών ιόντων σε συνδυασμό με ένα υπόστρωμα όπου υπάρχει λίγο οξυγόνο, εξασφαλίζουν την ύπαρξη σιδήρου σε μορφή που μπορεί να αφομοιωθεί από τα φυτά.
περισσότερα υγρά λιπάσματα που κυκλοφορούν στο εμπόριο περιέχουν σίδηρο ή/και χειλικό σίδηρο και πρέπει πάντα να τα χρησιμοποιούμε για τη σωστή ανάπτυξη των φυτών.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη σιδήρου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι η παρουσία κίτρινων φύλλων που γίνονται εύθραυστα, διάφανα και τελικά πέφτουν ή αποσυντίθενται.

Χλώριο (Cl)
Το χλώριο απορροφάται από τα φυτά με τη μορφή χλωριούχων ιόντων (Cl-) και χρησιμοποιείται για την όσμωση, την ισορροπία ιόντων καθώς επίσης και την φωτοσύνθεση. Τα χλωριούχα ιόντα είναι συνήθως σε ικανοποιητικές ποσότητες στο νερό βρύσης (ακόμα και μετά τη χρήση συσκευών αποχλωρίωσης). Έτσι, δεν υπάρχει ιδιαίτερο θέμα για παραπάνω προσθήκη στο νερό του ενυδρείου μας μέσω λιπασμάτων.
Να σημειωθεί ότι με τη χρήση χλωριούχου καλίου (KCl), συμπληρώνουμε στο ενυδρείο μας όχι μόνο κάλιο αλλά και χλώριο σε αναλογίες Κ:Cl=53%:47%.

Νικέλιο (Ni)
Το νικέλιο απορροφάται από τα φυτά με τη μορφή ιόντων νικελίου (Ni2+) σε ελάχιστες ποσότητες και χρησιμοποιείται για την παραγωγή του ενζύμου ουρεάσης, η οποία διασπά τις νιτρογενείς ενώσεις ουρίας σε αμμωνία. Βρίσκεται σε ικανοποιητικές ποσότητες στο νερό βρύσης και σπανίως θα διαπιστώσουμε έλλειψη ή αφθονία του στο νερό του ενυδρείου μας.

Χαλκός (Cu)
Ο χαλκός απορροφάται από τα φυτά με τη μορφή ιόντων χαλκού (Cu2+), τόσο από το νερό του ενυδρείου μας, όσο και από το υπόστρωμα, παρόλο που τα χουμικά οξέα και οι οργανικές ενώσεις που βρίσκονται στο υπόστρωμα συχνά δεσμεύουν το χαλκό και άλλα μέταλλα, κάνοντάς τα μη αφομοιώσιμα για τα φυτά. Ο χαλκός είναι το συστατικό κλειδί για τα ένζυμα που διευκολύνουν την αναπνοή των φυτών, αλλά χρειάζεται σε ελάχιστες ποσότητες από τα φυτά. Παραπάνω λίπανση με χαλκό δεν χρειάζεται το ενυδρείο μας. Αντίθετα, πολλές φορές το νερό της βρύσης περιέχει πολύ μεγαλύτερες ποσότητες χαλκού από αυτές που χρειάζονται τα φυτά. Επειδή τα φυτά δεν έχουν τον έλεγχο για την ποσότητα χαλκού που απορροφούν, απλά απορροφούν όσο βρίσκουν διαθέσιμο. Το αποτέλεσμα, αν απορροφήσουν περισσότερο, είναι να δημιουργηθεί μεταλλική τοξικότητα, η οποία δημιουργεί στην αρχή καφέ περιοχές στα φύλλα του φυτού και μετά διάλυση του ιστού. Προσοχή πρέπει να δώσουμε στη χρήση του κατά τη διάρκεια θεραπειών καταπολέμησης παρασίτων ή άλγης.
Τα μέγιστα επιτρεπτά επίπεδα χαλκού που δεν δημιουργούν πρόβλημα στην υγεία των ψαριών είναι 0.02 mg/lt. Γι' αυτό το λόγο τα φυτά προσφέρονται για ένα ενυδρείο, αφού μειώνουν με την κατανάλωσή τους τη συγκέντρωση χαλκού στο νερό, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποιούμε νερό βρύσης για τις αλλαγές νερού στο ενυδρείο μας.

Μαγγάνιο (Mn)
Το μαγγάνιο απορροφάται από τα φυτά με τη μορφή ιόντων μαγγανίου (Mn2+), τόσο από τα φύλλα τους, όσο και από τις ρίζες τους. Ενεργοποιεί ένζυμα που χρειάζονται για την παραγωγή χλωροφύλλης και κατά τη φωτοσύνθεση. Τα φυτά χρειάζονται σχετικά μικρές ποσότητες μαγγανίου. Παρόλα αυτά πρόκειται για ένα μικροστοιχείο που είναι πολύ βασικό. Στις περισσότερες περιπτώσεις ικανοποιητικές ποσότητες μαγγανίου υπάρχουν και στο νερό βρύσης, αλλά η παραπάνω λίπανση με κάποιο από τα λιπάσματα του εμπορίου, βεβαιώνει ότι δεν θα δημιουργηθούν προβλήματα λόγω έλλειψης του στοιχείου αυτού.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη μαγγανίου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι η εμφάνιση κίτρινων περιοχών μεταξύ των νεύρων των φύλλων, ενώ τα ίδια τα νεύρα παραμένουν πράσινα. Ο ιστός μεταξύ των νεύρων πεθαίνει, δημιουργώντας μακριές τρύπες στα φύλλα. Τα συμπτώματα αυτά μπορούν επίσης να εμφανισθούν από παρουσία υπερβολικού σιδήρου λόγω του ότι ο σίδηρος εμποδίζει τη λήψη μαγγανίου.

Μολυβδένιο (Mo)
Το μολυβδένιο είναι ένα βασικό θρεπτικό συστατικό για τα υδρόβια φυτά. Είναι ένα συστατικό του ενζύμου που χρησιμοποιείται από τα φυτά για να διασπάσουν τα νιτρικά (ΝΟ3-) σε αμμώνιο (ΝΗ4+) για τη σύνθεση πρωτεϊνών. Είναι βασικό συστατικό σε συνθήκες "σκληρών" νερών, όπου η ύπαρξη αμμώνιου ως πηγή λήψης αζώτου είναι μικρή ή ελάχιστη. Τα φυτά απορροφούν το μολυβδένιο με τη μορφή αλάτων μολυβδενίου (ΜοΟ42-). Υπό αυτή τη μορφή υπάρχει συνήθως και στο νερό βρύσης, αν και η περαιτέρω λίπανση με ταμπλέτες για το υπόστρωμα ή με υγρά λιπάσματα εξασφαλίζει τα απαραίτητα επίπεδα μολυβδενίου στο ενυδρείο μας.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη μολυβδενίου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι τα παλιά φύλλα να εμφανίζουν σταδιακά κίτρινα στίγματα μεταξύ των νεύρων, το οποίο ακολουθείται από καφετιές περιοχές κατά μήκος των περιθωρίων των φύλλων.

Ψευδάργυρος (Zn)
Ο ψευδάργυρος είναι ένα βασικό συστατικό για την συνολική υγεία των φυτών. Είναι συστατικό πολλών ενζύμων και παίρνει μέρος στο σχηματισμό της χλωροφύλλης. Ο ψευδάργυρος απορροφάται με τη μορφή Zn2+ μέσω των φύλλων και των ριζών του φυτού. Σε υψηλές συγκεντρώσεις είναι τοξικός τόσο για τα ψάρια, όσο και για τα φυτά, παρόλο που η λογική χρήση λιπασμάτων που περιέχουν ψευδάργυρο μας εξασφαλίζει ότι δεν θα φτάσει ποτέ σε αυτά τα επίπεδα. Ικανοποιητικά (και όχι επικίνδυνα) επίπεδα ψευδαργύρου, συναντάμε στο νερό βρύσης, στα διάφορα υγρά λιπάσματα του εμπορίου, αλλά και στα υποστρώματα πλούσια σε ιχνοστοιχεία που πωλούνται για ενυδρειακή χρήση.
Χαρακτηριστικό σύμπτωμα στα φυτά, όταν υπάρχει έλλειψη ψευδαργύρου στο νερό του ενυδρείου μας, είναι να εμφανίζονται κίτρινες περιοχές μεταξύ των νεύρων στα παλαιότερα φύλλα, στα περιθώρια και στην άκρη των φύλλων.


Συμπερασματικά
Η έλλειψη ή η αφθονία ενός ή περισσοτέρων θρεπτικών συστατικών μπορεί να δημιουργήσει πρόβλημα τόσο στα ψάρια, όσο και στα φυτά του ενυδρείου μας. Επειδή τα φυτά δεν έχουν τον έλεγχο, όσον αφορά τις ποσότητες που θα απορροφήσουν, από κάποια στοιχεία όπως ο χαλκός, η αφθονία αυτών των στοιχείων μπορεί να δημιουργήσει βασικά προβλήματα στα κύτταρα των φυτών, τα οποία στη συνέχεια θα επηρεάσουν τη συνολική υγεία τους. Το να μπορούμε να προσθέτουμε πάντα τις σωστές αναλογίες μάκρο- και μίκροστοιχείων στο ενυδρείο μας δεν είναι ό,τι πιο εύκολο. Επειδή είναι δύσκολο να μετρήσουμε τη συγκέντρωση του κάθε στοιχείου ξεχωριστά, ο μόνος τρόπος που μπορούμε να δούμε αν κάτι λείπει ή βρίσκεται σε αφθονία, είναι με την παρατήρηση της υγείας των φυτών που έχουμε στο ενυδρείο μας. Η έλλειψη κάποιων στοιχείων μπορεί να εντοπιστεί με πολλούς τρόπους, κυρίως όμως με την παρατήρηση της ανάπτυξης των φυτών. Όταν υπάρχει έλλειψη στοιχείων, συνήθως τα φυτά δεν μεγαλώνουν γρήγορα (εξαρτάται και από το πόσο γρήγορα αναπτύσσεται και μεγαλώνει το κάθε φυτό), ή τα νέα φύλλα που βγαίνουν είναι παραμορφωμένα, ή παρουσιάζονται αλλοιώσεις στο χρώμα των φύλλων ή ακόμα και αποσύνθεση της κυτταρικής δομής των φύλλων. Αυτό μπορεί να παρουσιαστεί όχι σε όλα, αλλά σε ορισμένα φυτά του ενυδρείου μας, λόγω των διαφορετικών αναγκών που έχει το κάθε φυτό στα θρεπτικά στοιχεία.
Πολλές φορές η έλλειψη ενός στοιχείου οφείλεται στην αφθονία κάποιου άλλου. Σε αυτήν την περίπτωση, το στοιχείο σε αφθονία δημιουργεί δεσμούς (δεσμεύει) το άλλο στοιχείο, δημιουργώντας πρόβλημα αφομοίωσης του δεύτερου από τα φυτά.
Ένας καλός τρόπος για να ελέγχουμε αν κάποιο πρόβλημα παρουσιάζεται λόγω έλλειψης θρεπτικών στοιχείων ή αφθονίας κάποιων από αυτά, είναι να δούμε και να συγκρίνουμε τα συμπτώματα σε φυτά γρήγορης και αργής ανάπτυξης. Αν υπάρχει αφθονία κάποιου στοιχείου, τα φυτά γρήγορης ανάπτυξης δεν θα επηρεαστούν γιατί μπορούν βασικά να καταναλώσουν τα συστατικά με το να αναπτύξουν με γρήγορους ρυθμούς νέα φύλλα. Τα αργής ανάπτυξης φυτά δεν έχουν άλλη δυνατότητα, από το να επιταχύνουν τη διαδικασία αποδόμησης έως ότου συμπτώματα της αφθονίας του συστατικού αρχίσουν να κάνουν την εμφάνισή τους. Με αντίστοιχο τρόπο, αλλά αντίθετα, τα φυτά γρήγορης ανάπτυξης θα δείξουν σημάδια έλλειψης κάποιου στοιχείου άμεσα, πριν από τα φυτά αργής ανάπτυξης, τα οποία θα έχουν μεγαλύτερα αποθέματα.
Γενικότερα, τα φυτά απορροφούν περισσότερα θρεπτικά στοιχεία απ' ό,τι χρειάζονται και τα αποθηκεύουν στον κυτταρικό ιστό τους για μετέπειτα χρήση. Προβλήματα δημιουργούνται όταν τα αποθέματα αυτά τελειώσουν, όπου η διαδικασία της σταδιακής οικοδόμησης αρχίζει να γίνεται τοξική, επηρεάζοντας τη σωστή λειτουργία των κυττάρων. Όπως για παράδειγμα με το σίδηρο, όπου η απουσία του στα κύτταρα των φύλλων των φυτών δημιουργεί καφέ σημάδια στα φύλλα. Όσο εξαντλούνται τα αποθέματα σιδήρου και το φυτό δεν μπορεί να βρει και να πάρει το σίδηρο που χρειάζεται, τα σημάδια αυτά γίνονται όλο και πιο έντονα μέχρι που το συγκεκριμένο σημείο του φύλλου νεκρώνεται.
Πολλά προβλήματα, που έχουν να κάνουν με τα θρεπτικά συστατικά, παρουσιάζουν σημάδια κιτρινίσματος στον ιστό των φύλλων (χλώρωση), λόγω έλλειψης χλωροφύλλης. Η χλώρωση συμβαίνει όταν ένα φυτό δεν μπορεί να παράγει την απαραίτητη ποσότητα χλωροφύλλης, λόγω έλλειψης θρεπτικών συστατικών. Αφού η χλωροφύλλη χρησιμοποιείται κατά τη διαδικασία της φωτοσύνθεσης, η έλλειψή της εμποδίζει ζωτικές λειτουργίες στο φυτό, οι οποίες επηρεάζουν άμεσα την υγεία του. Πολλά από τα θρεπτικά συστατικά χρειάζονται για τη σωστή λειτουργία παραγωγής χλωροφύλλης, άρα η χλώρωση είναι ένα τρανό σημάδι ότι υπάρχει πρόβλημα με τα θρεπτικά στοιχεία στο ενυδρείο μας.



Βιβλιογραφία
- Encyclopedia of Aquarium Plants by Peter Hiscock
- "Κατάλογος διάγνωσης & θεραπείας ασθενειών υδρόβιων φυτών" by Aquazone