ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΣΚΟΥΛΗΚΙΑ - Φίλοι ή Εχθροί μας?

[Aquazone Team]

Άρθρο 10. Κατηγορία Reef - υποκατηγορία ειδικά

Νίκος Ψάλτης

ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ΣΚΟΥΛΗΚΙΑ

Φίλοι ή Εχθροί μας?

Εισαγωγή

Μια μεγάλη κατηγορία οργανισμών, που συναντάμε σε μεγάλες ποικιλίες, σε όλες τις θάλασσες και σε όλα τα βάθη.

Πανέμορφοι οργανισμοί ή και αποκρουστικοί, για την ανθρώπινη αισθητική.

Άλλοι στο προσκήνιο, εμφανείς, επιδεικνύουν τα πλούσια προσόντα τους. Άλλοι βαθιά «ριζωμένοι» σε τρύπες και σχισμές των βράχων, που ποτέ δεν θα εγκαταλείψουν την κατοικία τους. Άλλοι ντροπαλοί, που προτιμούν να κυκλοφορούν το βράδυ, στο απόλυτο σκοτάδι μακριά από τα περίεργα βλέμματα των περαστικών, για ανεύρεση τροφής.

Ο λόγος για την μεγάλη οικογένεια των θαλασσινών σκουληκιών, που τα είδη τους ξεπερνούν τις εκατοντάδες χιλιάδες και σύμφωνα με τις αντιλήψεις ορισμένων ειδικών, ίσως και τα μερικά εκατομμύρια.

Η αναφορά του παρόντος κειμένου, εστιάζεται περισσότερο στα είδη σκουληκιών, που αποτελούν επίσημους ή και απρόσκλητους επισκέπτες, του προσωπικού μας τροπικού υφάλου.

Μπορούμε, κατ’ αρχήν να κατηγοριοποιήσουμε, τα διάφορα είδη των σκουληκιών, που συναντάμε συχνά σε ένα κλειστό σύστημα τροπικού υφάλου, ανάλογα με τον τρόπο, που εισέρχονται σε αυτό.

Έτσι λοιπόν, έχουμε αυτά, που μεταφέρονται μαζί με τον ζωντανό βράχο, από τις τροπικές θάλασσες, στο ενυδρείο μας. Οι γνωστοί μας «λαθρεπιβάτες», τα οποία είναι κυρίως σκουλήκια μικρού μεγέθους.

Και κατά δεύτερο λόγο, τα διάφορα είδη σκουληκιών, τα οποία εμείς επιλέγουμε, να φιλοξενήσουμε στο σύστημά μας, με κύριο σκοπό να κοσμήσουν τον τροπικό μας ύφαλο.

Αυτά είναι συνήθως μεγάλοι οργανισμοί, που κατοικούν μέσα σε μαλακούς ή σκληρούς ασβεστιογενείς σωλήνες, με εντυπωσιακές βραγχιακές κορώνες, σε χρώματα και σχήματα.

Σκουλήκια Λαθρεπιβάτες

Όπως ήδη αναφέρθηκε, η συμβίωση αυτών των ειδών στο σύστημά μας, δεν αποτελεί προσωπική μας επιλογή.

Οι μικροί, συνήθως, αντιπροσωπευτικοί οργανισμοί, βρίσκονται στις τρύπες του ζωντανού βράχου, όπου κατορθώνουν να επιβιώσουν, σε συνθήκες στοιχειώδους υγρασίας και να εγκατασταθούν επιτυχώς, στο νέο τους περιβάλλον, που αποτελεί το κλειστό βιοσύστημα.

Εκεί αναπτύσσονται, πολλαπλασιάζονται και δραστηριοποιούνται με φυσικούς ρυθμούς, άλλες φορές σαν αδιόρατοι και αφανείς, λόγω του πολύ μικρού τους μεγέθους και άλλες φορές ορατοί, δηλώνοντας, έντονα την παρουσία τους, πολλές φορές με προβληματικό τρόπο.

Όλοι μαζί, οι μικροί και μεγάλοι αυτοί οργανισμοί, αποτελούν έναν αναπόσπαστο και σημαντικό κρίκο, της τροφικής αλυσίδας, του κλειστού φυσικού βιοσυστήματος και κατά συνέπεια συμβάλουν, με τον τρόπο τους, στη βιολογική του ισορροπία και σταθερότητα.

Ορισμένα, από αυτά τα μικρού σχετικά μεγέθους, σκουλήκια, δηλώνουν μεγαλόπρεπα την παρουσία τους, προβάλλοντας μέσα από τις τρύπες του βράχου, με τις εντυπωσιακές, σε χρώματα κορώνες τους, διαμέτρου μόλις 1-1,5 εκατοστών του μέτρου.

Κάποια άλλα προβάλουν τα νημάτιά τους, προσπαθώντας να συλλέξουν πλαγκτονικές τροφές και άλλα, πάλι, ξεπροβάλλουν σχεδόν ολόκληρο το σώμα τους, από τη σκοτεινή τους κατοικία, με έντονη και ελαστική διάταση.

Ένας μεγάλος αριθμός, επίσης, τέτοιων σκουληκιών, εγκαταλείπει τη φωλιά του, κατά τη διάρκεια της νύχτας και με τη βοήθεια των εκατοντάδων μικροσκοπικών ποδιών τους, κινούνται σε διάφορες περιοχές, αναζητώντας οργανικά υπολείμματα ή και μεγάλους νεκρούς ή εξασθενημένους οργανισμούς, για να τραφούν.

Τέλος, εκατοντάδες μικροσκοπικά, μήκους μόλις μερικών χιλιοστών, σκουλήκια, κάνουν την εμφάνισή τους τη νύχτα, στο απόλυτο σκοτάδι, αφού εγκαταλείψουν τις φωλιές τους, σαν πλαγκτονικοί οργανισμοί, κινούμενοι με χαρακτηριστικές σπειροειδείς ή περισταλτικές κινήσεις.

Εύκολα μπορούμε να διαπιστώσουμε την παρουσία τους, με τη βοήθεια ενός φακού, κατά τη διάρκεια της νύχτας, όπου ένας μεγάλος αριθμός τέτοιων μικροσκοπικών σκουληκιών, συγκεντρώνονται μπροστά από τη φωτεινή δέσμη.

Τα μικροσκοπικά αυτά, πλαγκτονικά σκουλήκια, που κατά τη διάρκεια της ημέρας αδρανούν, μέσα στα καταφύγιά τους, τρέφονται κυρίως με διήθηση του νερού, ενώ αποτελούν εξαιρετική τροφή για τους περισσότερους μεγάλους οργανισμούς, που φιλοξενεί το ενυδρείο μας.

Δυστυχώς η παρουσία αρκετών ειδών, αυτής της κατηγορίας σκουληκιών, δεν είναι επιθυμητή στο κλειστό σύστημά μας, αφού πολλές φορές μπορούν να προξενήσουν ζημιές.

Ορισμένα είδη, μικρών πολυχαιτών, μπορούν να καταστρέψουν μεγάλα οστρακόδερμα, όπως Tridacna clams και άλλα παρόμοια, ανοίγοντας μια μικροσκοπική τρύπα στο, κατά τα άλλα χοντρό και σκληρό, κέλυφός τους, από την οποία μπορούν να εισχωρήσουν στο εσωτερικό του οργανισμού και να τον κατατρώγουν σταδιακά.

Ορισμένες αποικίες επίπεδων μικρών, επίσης, σκουληκιών (flat worms), μπορούν να επιτεθούν μαζικά, τόσο σε σκληρά, όσο και μαλακά κοράλλια, όπως για παράδειγμα στα είδη του γένους montipora και sarcophyton και να προκαλέσουν την ολική καταστροφή τους, λόγω της μεγάλης αύξησης των πληθυσμών τους σε ένα κλειστό σύστημα.

Ο αφανισμός αυτών των ανεπιθύμητων σκουληκιών, είναι κάτι το ακατόρθωτο από το χομπίστα ενυδρειστή. Αυτό όμως, που μπορεί και επιβάλλεται να κάνει, είναι να διατηρεί τους πληθυσμούς αυτών, σε μία πληθυσμιακή ισορροπία σε σχέση με το όλο σύστημα.

Έτσι λοιπόν, η παρουσία φυσικών εχθρών, των ειδών αυτών, επιβάλλεται. Διάφορα είδη γαρίδων, όπως η Stenopus Hispidus και οι διάφορες Cleaners, φροντίζουν να διατηρούν τους πληθυσμούς, των ανεπιθύμητων σκουληκιών, σε αποδεκτό επίπεδο. Όπως επίσης και διάφορα είδη ψαριών, για παράδειγμα το Wrasse Hexatenia, οι Dragonets, το Chelmon rostratus κ.α. .

Διακοσμητικά Είδη Σκουληκιών

Στην κατηγορία αυτή, ανήκουν τα είδη των σκουληκιών, τα οποία επιλέγει ο χομπίστας, να τα φιλοξενήσει στο ενυδρείο του, με κύριο κίνητρο τη θεαματικότητά τους και λιγότερο τη συμβολή τους στην ισορροπία του συστήματος.

Αυτά είναι, κυρίως, σκουλήκια, που προφυλάσσουν το σώμα τους, μέσα σε σωλήνες, τους οποίους κατασκευάζουν τα ίδια και έχουν πρόσφυση στο βράχο ή εισχωρούν σε τρύπες και σχισμές ή βαθιά μέσα στην άμμο.

Ο σωλήνας αυτός, μπορεί να είναι μαλακός, με μορφή νεκρού οργανικού περιβλήματος ή σκληρός, ο οποίος είναι αποτέλεσμα ασβεστοποίησης.

Το εντυπωσιακότερο μέρος του σώματος, αυτών των σκουληκιών, είναι η βραγχιακή κορώνα τους, η οποία προβάλει από τον προαναφερόμενο σωλήνα και μπορεί να έχει διάμετρο αρκετών εκατοστών του μέτρου.

Επίσης εντυπωσιακή, είναι και η ποικιλία χρωμάτων, καθώς και σχηματισμών, που διαθέτει η κορώνα αυτή, ανάλογα με το είδος.

Μεγάλος αριθμός χρωματιστών ομόκεντρων πλοκαμιών με τριχίδια, σε ακτινωτή διάταξη ή σπειροειδή, χαρακτηρίζουν τα μεγάλα αυτά σκουλήκια, που εκτός από τη μεγαλόπρεπη εμφάνισή τους, σκοπό έχουν και τη σύλληψη της αιωρούμενης στο νερό τροφής.

Ταξινόμηση

Η ταξινόμηση όλων των ειδών και κατηγοριών των θαλάσσιων σκουληκιών, αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο, λόγω του τεράστιου αριθμού τους.

Η πλήρης αναφορά, πιθανά να μην παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο χομπίστα ενυδρειστή και αποτελεί, καθαρά επιστημονικό αντικείμενο μελέτης.

Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, να ταξινομήσουμε, ορισμένα από τα είδη σκουληκιών, με μοναδικό κριτήριο, το ενδιαφέρον τους από πλευράς του χόμπι μας.

Οι βασικές συνομοταξίες των θαλάσσιων σκουληκιών, είναι τρεις. Η κύρια, μεταξύ τους, επιστημονική διαφοροποίηση, γίνεται με κριτήριο την ύπαρξη ή όχι, οργανωμένης κοιλιακής χώρας.

1- Acoelomate Phyla: Τα είδη που περιλαμβάνονται εδώ, αποτελούνται ανατομικά, από το έντερο, που διατρέχει κατά μήκος το σώμα τους και το οποίο περιβάλλεται από μεσέγχυμα, μυϊκή στιβάδα και επιδερμίδα. Παρατηρείται παντελής έλλειψη κοιλότητας, που να περιέχει τα υπόλοιπα όργανα του πεπτικού συστήματος.

2- Pseudocoelomate Phyla: Εδώ υπάρχει μια λανθάνουσα μορφή γαστρικής κοιλότητας, εσωτερικά του επιθηλίου.

3- Coelomate Phyla: Τα είδη της πλέον οργανωμένης, ανατομικά, αυτής κατηγορίας εμφανίζουν γνήσια γαστρική κοιλότητα, η οποία έχει μεσεντέριο και περιβάλλεται από περιτόναιο και διάφορα εσωτερικά όργανα.

Αξίζει να σημειωθεί, εδώ, ότι ορισμένα είδη αυτής της συνομοταξίας, εμφανίζονται στο ανήλικο στάδιο (juvenile), σαν Pseudocoelomate και αργότερα όταν ενηλικιωθούν, μετατρέπονται σε γνήσια Coelomate.

Ας δούμε, όμως μερικά αντιπροσωπευτικά είδη, των πιο πάνω συνομοταξιών, τα οποία παρουσιάζουν ενδιαφέρον, από πλευράς ενυδρειακού χόμπι.

Acoelomate Phyla (Άκοιλα)

Σε αυτήν την οικογένεια, ανήκει μια μεγάλη κατηγορία θαλάσσιων σκουληκιών, αρκετά ενδιαφέρουσα για όσους ασχολούνται με την κατηγορία των ενυδρείων reef.

Αυτά είναι τα Phylum Platyhelminthes, τα λεγόμενα επίπεδα σκουλήκια ή flatworms.

Συχνά εμφανίζονται σε μεγάλους πληθυσμούς, στα κλειστά συστήματα, ιδιαίτερα όταν απουσιάζουν οι φυσικοί τους εχθροί.

Το μέγεθός τους ποικίλει από 1mm μέχρι και μερικά εκατοστά του μέτρου. Συνήθως τα περισσότερα κοινά είδη, έχουν μήκος, το οποίο κυμαίνεται από 3 έως 60mm.

Επίπεδο σκουλήκι (flatworm), που ανήκει στην κατηγορία των Άκοιλων.

Pseudoceros. Φωτο L.Newman – A.Flowers

Τα περισσότερα, από τα μικρά Platyhelminthes, χωρίς αμφιβολία, τρέφονται με νεκρούς οργανισμούς και λοιπά οργανικά υπολείμματα. Ορισμένα είδη από αυτά, διαθέτουν συμβιωτική άλγη, όπου τρέφονται με τα φωτοσυνθετικά της προϊόντα, όπως επίσης και με τη βλέννα διαφόρων cnidarians, την οποία απομυζούν. Άλλα περιφέρονται στις διάφορες επιφάνειες, του ενυδρείου, πιθανά τρεφόμενα με διατομική άλγη.

Εντυπωσιακά, πολλές φορές είναι τα έντονα χρώματα, τα οποία εμφανίζουν ορισμένα από αυτά, που τα καθιστούν ευδιάκριτα στο ενυδρείο.

Τα θαλάσσια επίπεδα σκουλήκια, ζουν σε πολλές περιοχές του τροπικού υφάλου, όπως κάτω από βράχια, ανακατεμένα με την άλγη, μέσα σε νεκρά και άδεια όστρακα, πάνω σε σπόγγους ή κοράλλια.

Στα κλειστά φυσικά συστήματα, η υπέρμετρη αύξηση του πληθυσμού τους, μπορεί να επιφέρει ανισορροπία, στους υπόλοιπους οργανισμούς, μικρούς ή μεγάλους.

Όπως ήδη αναφέρθηκε, προηγούμενα, μεγάλος αριθμός, τέτοιων μικρών επίπεδων σκουληκιών, μπορεί να καταλήξει στην νέκρωση μεγάλων κοραλλιών, όπως του είδους Sarcophyton και Montipora.

Μαζική επίθεση,Platyhelminthes σε Σαρκόφυτο. Φωτο L.Newman – A.Flowers

Παρόμοια κατάσταση σε σκληρό κοράλλι, του γένους Montipora. Φωτο L.Newman – A.Flowers

Για αυτόν ακριβώς το λόγο, θα πρέπει πάντα να υπάρχει η σχετική μέριμνα, από τον χομπίστα, ώστε οι πληθυσμοί του να βρίσκονται πάντα υπό έλεγχο. Αυτό κατορθώνεται με την παρουσία των φυσικών τους εχθρών, στο κλειστό φυσικό σύστημα, όπως για παράδειγμα τα είδη των ψαριών Dragonets και Wrashes.

Άλλα είδη των Acoelomate Phyla, είναι τα αναφερόμενα πιο κάτω:

- Phylum Gnathostomulida - Jaw Worms. Μικρά σκουλήκια, τα οποία συναντάμε κυρίως σε μικρά βάθη, όπου ζουν μέσα στην άμμο. Τα μήκος τους κυμαίνεται από 0,5-1,0mm και ζουν σε αναερόβιες συνθήκες. Έχουν τη δυνατότητα να εξασφαλίζουν, τα απαραίτητα, για τις ανάγκες τους, αποθέματα οξυγόνου, από διάφορες πηγές, πιθανά από θειούχα μόρια.

- Phylum Nemertea – Ribbon Worms. Λεπτά επιμήκη, εκτεινόμενα σκουλήκια, των οποίων το μήκος μπορεί να φτάσει έως και μερικά μέτρα. Στα ενυδρεία τροπικού υφάλου, τα συναντάμε συχνά σε τρύπες των βράχων, όπου εκτείνονται, χωρίς να τις εγκαταλείπουν, κατά τη διάρκεια της νύχτας, αλλά και μέσα στην άμμο του υποστρώματος.

Ribbon Worm, μετά την αφαίρεσή του από τρύπα βράχου. Φωτο P.Humann

Εντυπωσιακό είδος, Ribbon Worm, από τις Μπαχάμες. Φωτο P.Humann

[Aquazone Team]

Pseudocoelomate Phyla (Ψευδόκοιλα)

Τα σκουλήκια, της κατηγορίας αυτής, αποτελούν τους «αφανείς ήρωες» των κλειστών φυσικών συστημάτων, λόγω της ιδιαίτερης συμβολής τους, στη βιολογική ισορροπίας αυτών.

Ορισμένα από αυτά, βρίσκονται στο λασπώδες ή μη υπόστρωμα του ενυδρείου, όπου μεταβολίζουν τα οργανικά απόβλητα, ενώ κάποια άλλα δραστηριοποιούνται σε όλες τις περιοχές, ακόμα και με πλαγκτονική μορφή.

Έξι, από τις οκτώ συνολικά, οικογένειες, από αυτή την κατηγορία, εμφανίζουν ενυδρειακό ενδιαφέρον, τις οποίες αναφέρουμε πιο κάτω.

- Phylum Nematoda – Round Worms. Τα συγκεκριμένα σκουλήκια τα βρίσκουμε παντού στη γη και μάλιστα σε τεράστιους πληθυσμούς. Ο αριθμός των ειδών, που συμπεριλαμβάνει αυτή η μεγάλη οικογένεια, ξεπερνά τα 80.000 είδη.

Το μήκος τους ποικίλει και κυμαίνεται, συνήθως, από 1mm έως 1m. Έχει

αναφερθεί όμως και μήκος 8,4m πάχους 2,5cm (!).

Μεγάλο αριθμό από αυτά τα είδη σκουληκιών, συναντάμε στους κοραλλιογενείς υφάλους. Στο ενυδρείο βρίσκουμε τα σκουλήκια, αυτά, ανάμεσα στην άλγη, στο ζωντανό βράχο και στο υπόστρωμα. Ορισμένα από αυτά τα βλέπουμε μόνο με μικροσκόπιο, λόγω του πολύ μικρού πάχους τους.

Η κύρια διατροφή τους, είναι τα πολύ μικρά και λεπτά, ασπόνδυλα, η άλγη, τα βακτήρια και τα οργανικά υπολείμματα. Γενικά, αποτελούν εξαιρετικούς καθαριστές, του κλειστού συστήματος και συμβάλουν έτσι στην όλη βιολογική ισορροπία και σταθερότητα. Χαρακτηριστικά, αν δούμε σε μικροσκόπιο, ένα κομμάτι οργανικού υπολείμματος, από τροφή, η οποία δεν καταναλώθηκε, θα ανακαλύψουμε έναν πολύ μεγάλο αριθμό τέτοιων σκουληκιών, τα οποία την τρώνε.

- Phylum Gastrotricha – Gastrotrichs. Εδώ εμπεριέχεται, ένας σχετικά μικρός αριθμός ειδών σκουληκιών, περίπου 200 είδη. Είναι μικρά σκουλήκια, τα οποία ζουν στο υπόστρωμα της άμμου ή στη λάσπη, τόσο στα θαλασσινού όσο και τα γλυκού νερού, συστήματα. Η κύρια διατροφή τους, αποτελείται από μονοκύτταρη άλγη, μονοκύτταρους οργανισμούς και βακτήρια. Στα ενυδρεία, συνήθως, εντοπίζονται ανάμεσα σε οργανικά υπολείμματα και νεκρή άλγη.

- Phylum Rotifera – Rotifers. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα κατηγορία μικροσκοπικών σκουληκιών, για το ενυδρειακό χόμπι. Αποτελούν εξαιρετικής ποιότητας τροφή, για πολλούς χομπίστες, όπως και επαγγελματίες εκτροφείς ψαριών, για την ανάπτυξη νυμφών ψαριών, ασπόνδυλων, αλλά και κοραλλιών, λόγω της πλαγκτονικής τους συμπεριφοράς.

Υπάρχουν περισσότερα από 1800, γνωστά είδη Rotifers, τα περισσότερα από αυτά αναπτύσσονται σε γλυκό νερό, ενώ ένας σημαντικός αριθμός τους, αποτελούν καθαρά θαλάσσια είδη.

Rotifers κάτω από το φακό του μικροσκοπίου. Φωτο R.Brons

Η ονομασία τους προέρχεται από τις Λατινικές λέξεις rota= τροχός και fer= συμπεριφορά και αποδόθηκε, λόγω της χαρακτηριστικής τους κίνησης, σαν περιστρεφόμενος τροχός, με την βοήθεια των δονήσεων των βλεφαρίδων , που διαθέτουν. Είναι πολύ μικροί οργανισμοί, με μέγεθος που κυμαίνεται από 0,04-2,0mm.

Τρέφονται με μικρά οργανικά υπολείμματα, μονοκύτταρη άλγη, αλλά και άλλα είδη Rotifers. Διαθέτουν σαγόνια, μυώδη φάρυγγα και ισχυρά δόντια.

- Phylum Kinorhyncha – Mud Dragons. Ζουν στο υπόστρωμα του βυθού, ιδιαίτερα σε λασπώδεις περιοχές. Αναφέρονται, περίπου 150, διαφορετικά είδη. Είναι πολύ μικρά σκουλήκια, με μέγεθος, κατά μέσο όρο, λίγο μεγαλύτερο από τα Rotifers και κυμαίνεται κοντά στο 1,0mm. Τρέφονται με διάτομα, βακτήρια και νεκρά οργανικά υπολείμματα.

- Phylum Priapulida – Proboscis Worms. Μόνο 12 είδη, ανήκουν εδώ, που το μήκος τους δεν ξεπερνά τα 2,0mm. Ζουν, γενικά σε μαλακά υποστρώματα και δεν τα συναντάμε, συνήθως, σε κλειστά συστήματα.

- Phylum Loricifera – Girdle Wearers. Συμπεριλαμβάνονται 90 είδη. Πρόκειται επίσης, για μικροσκοπικά σκουλήκια με μέσο όρο μήκους, περίπου τα0,3mm. Δεν τα συναντάμε, συνήθως, σε κλειστά συστήματα.

Coelomate Phyla (Γνήσια κοίλα ή Κοιλοφόρα)

Όπως ήδη, αναφέρθηκε, τα σκουλήκια της κατηγορίας αυτής, εμφανίζουν εσωτερική κοιλότητα, όπου περιέχεται, καλά οργανωμένο πεπτικό σύστημα, καθώς και διάφορα εσωτερικά όργανα, τα οποία εκλείπουν στις υπόλοιπες κατηγορίες.

Εδώ, αναφέρονται είδη, τα οποία εμφανίζουν, ιδιαίτερο ενδιαφέρον, στο ενυδρειακό χόμπι.

- Phylum Annelida – Segmented Worms. Στη μεγάλη αυτή συνομοταξία, ανήκουν τα πιο ενδιαφέροντα σκουλήκια, που κάνουν έντονη την παρουσία τους στο κλειστό φυσικό σύστημα, είτε είναι προσωπική επιλογή του χομπίστα, είτε όχι. Τα πιο ενδιαφέροντα, αντιπροσωπευτικά είδη, αναφέρονται πιο κάτω.

- Class “Polychaeta” – Marine Bristtle Worms. Ένας αξιόλογος αριθμός ομάδων οικογενειών, θαλασσινών σκουληκιών, καταγράφονται σε αυτήν την κατηγορία.

Όπως, Spionida, Capitallida, Phyllodocida, Amphinomida, Eunicida, Terebillida, Sabellida.

Τα σκουλήκια πολυχαίτες, απαριθμούν περισσότερα από 10.000 είδη, ενώ ο αριθμός αυτός αυξάνει συνεχώς, αφού όλο και νέα είδη, ανακαλύπτονται. Τη μεγάλη ποικιλία των ειδών αυτών, τη βρίσκουμε, εκτός από το θαλάσσιο περιβάλλον, στα βιοσυστήματα γλυκού νερού, αλλά και στη στεριά.

Πολυχαίτες. Φωτο από το περιοδικό National Geographic.

Τα συναντάμε, σε όλες τις θάλασσες και σε όλα τα βάθη, ακόμα και κάτω από ακραίες συνθήκες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, είναι τα είδη των πολυχαιτών, όπου διαβιώνουν σε ενεργά ηφαιστειακά παράγωγα, στα νησιά Galapagos, σε βάθη μεγαλύτερα των 2.500 μέτρων, σε ιδιαίτερα υψηλές θερμοκρασίες και σε περιβάλλον, όπου επικρατούν οι θειικές και θειούχες ενώσεις.

Η ονομασία τους, προέρχεται από το μεγάλο αριθμό ποδιών, που φέρουν εκατέρωθεν του επιμήκους σώματός τους, που μοιάζουν με χαίτη ή τρίχες βούρτσας (bristle).

Τα μικροσκοπικά αυτά τριχοειδή πόδια, τους εξασφαλίζουν μια εξαιρετική κίνηση και ευελιξία.

Στη θάλασσα, όπως και στα κλειστά θαλάσσια φυσικά συστήματα, τα παρατηρούμε, συνήθως στις εσοχές των βράχων, αλλά και στην άμμο.

Οι πολυχαίτες, διακρίνονται σε δύο κατηγορίες. Σε αυτούς που μπορούν να μετακινηθούν, χάρις των ποδιών τους και σε αυτούς, που κατοικούν μέσα σε οργανικό ή ανόργανο σωλήνα, με σταθερή πρόσφυση.

Οι πρώτοι είναι νυκτόβια σκουλήκια και κατά τη διάρκεια της νύχτας, εγκαταλείπουν τη φωλιά τους, περιπλανώμενοι προς ανεύρεση τροφής.

Βραδινές εξορμήσεις μικρών πολυχαιτών, προς αναζήτηση τροφής. Φωτο Ν.Ψάλτης

Η δεύτερη κατηγορία των πολυχαιτών σωλήνων, για να τραφούν, αναπτύσσουν πλοκάμια, κυρίως κατά τη νύχτα, προκειμένου να συλλάβουν πλαγκτονικούς οργανισμούς. Τα πιο εντυπωσιακά, από αυτά, όμως, είναι εκείνα, που διαθέτουν θεαματικές κορώνες σε διάφορα σχήματα και με μεγάλη ποικιλία χρωμάτων και μεγέθους, όπου δηλώνουν την παρουσία τους και κατά τη διάρκεια της ημέρας.

Sabellidae tube worms, της άμμο. Φωτο Ν.Ψάλτης

Οι περιπλανώμενοι πολυχαίτες, πολλές φορές, όταν ο πληθυσμός τους αυξηθεί υπερβολικά, μέσα σε ένα κλειστό φυσικό σύστημα, μπορεί να αποτελέσουν καταστρεπτική μάστιγα.

Ανεξέλεγκτη, ανεπιθύμητη πληθυσμιακή αύξησή τους, παρατηρείται, όταν απουσιάζουν οι φυσικοί τους εχθροί, στο κλειστό σύστημα. Τέτοιοι είναι τα διάφορα καρκινοειδή, όπως καβούρια, γαρίδες (cleaner, Hispidous), διάφορα είδη ψαριών, όπως τα long nose fish, (Chelmon, Forcipiger flavissimus), Wrashes και άλλα.

Όταν ο αριθμός τους αυξηθεί πολύ, λόγω της μικρής επάρκειας τροφής, από άλλες πηγές, επιτίθενται μαζικά, σε άλλους μεγαλύτερους οργανισμούς, όπως οστρακοειδή, ερημίτες αλλά και εξασθενημένα ή άρρωστα ψάρια, ακόμα και κοράλλια.

Ιδιαίτερο όμως, ενδιαφέρον, της κατηγορίας των πολυχαιτών, παρουσιάζουν οι μεγάλες οικογένειες, των Σαμπελιδών (Sabellidae) και των Σερπουλιδών (Serpulidae), οι οποίες κατέχουν εξέχουσα θέση, στις προτιμήσεις των ενυδρειστών, λόγω θεαματικότητάς τους.

Family Sabellidae

Αντιπροσωπευτικό είδος της οικογένειας Sabellidae. Φωτο S.W.Michael

Ζουν σε μαλακούς και εύκαμπτους, οργανικούς, σωλήνες. Αυτοί οι σωλήνες κατασκευάζονται από εκκρίματα των σκουληκιών και η σύνθεσή τους, ποικίλει. Συνήθως, κατασκευάζονται από πολυσακχαρίτες, οι οποίοι χρησιμοποιούν σαν δομικά υλικά, για την απόδοση του σωληνοειδούς σχήματος, σωματίδια λάσπης, ενώ εξωτερικά, στερεοποιούνται με κόκκους άμμου και διάφορα θρύμματα.

Τα συναντάμε στην άμμο ή προσκολλημένα στα βράχια ή ακόμα και ανάμεσα στους σχηματισμούς των κοραλλιών.

Χαρακτηριστικό γνώρισμα, των ειδών αυτών, είναι η εντυπωσιακή, σε σχήματα και χρωματισμούς, βραγχιακή κορώνα, με στόμα στο κέντρο του σχηματισμού.

Όπως σε όλα τα πολύχαιτα σκουλήκια, έτσι και στις «Σεμπελίδες», παρατηρούμε στο κυρίως σώμα τους, δακτυλιοειδείς λοβούς με τριχίδια (bristle), τα οποία είναι μικρότερα από τα συνηθισμένα είδη, αφού η κίνησή τους περιορίζεται κατά μήκος του σωλήνα και μόνο.

Υπάρχουν 34 γένη της οικογένειας των «Σεμπελιδών», τα περισσότερα των οποίων δεν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, από πλευράς ενυδρειακού χόμπι, αλλά η παρουσία τους είναι πολύ συνηθισμένη στο ενυδρείο.

Ειδικότερα, το γένος “Sabellastarte” ,είναι από τα πρώτα σκουλήκια, που επιλέγει ο χομπίστας να φιλοξενήσει στο ενυδρείο του. Ο λόγος είναι, η παρουσία μεγάλης και πολύχρωμης, εντυπωσιακής κορώνας, που πολλές φορές, σε ορισμένα είδη, είναι διπλή.

Είδος Sabellastarte, συχνό στα ενυδρεία. Φωτο Γ.Πατούνας

Τα μεγέθη τους εμφανίζουν μεγάλη ποικιλία. Μπορεί να είναι αρκετά μεγάλα και να ζουν μοναχικά ή και πολύ μικρά, συγκεντρωμένα πολλά μαζί, δημιουργώντας αποικίες.

Σκουλήκια της οικογένειας «Σεμπελιδών», συναντάμε σε όλες τις θάλασσες και με μεγάλες αποκλίσεις συνθηκών. Ιδιαίτερα στη Μεσόγειο θάλασσα, συναντάμε εντυπωσιακές ποικιλίες, σε αποικίες, όπως για παράδειγμα το είδος “Bispira viola” .

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, που αξίζει να αναφερθεί, παρουσιάζει το είδος “Sabella melanostigma”, το οποίο είναι ευρέως διαδεδομένο στη Μεσόγειο θάλασσα, όπως και στην ευρεία περιοχή των «Νησιών του Σολομώντος». Το ίδιο φαινόμενο παρουσιάζεται και σε άλλα είδη, τα οποία είναι πανομοιότυπα μορφολογικά και ανατομικά και τα οποία ζουν σε εντελώς διαφορετικές περιβαλλοντικές συνθήκες, όπως οι τροπικές και οι Μεσογειακές.

Η κύρια διατροφή, των ειδών αυτών, είναι οι πλαγκτονικοί οργανισμοί, τους οποίους συλλαμβάνουν με τα τριχίδια της κορώνας και με κυματοειδής κινήσεις, τους οδηγούν στο κέντρο, όπου βρίσκεται το στόμα τους.

Τα κυριότερα, από τα πλέον διαδεδομένα είδη, αναφορικά, είναι τα πιο κάτω:

- Sabellastarte spectabillis (Ινδικός –Ειρηνικός Ωκεανός)

- Bispra brunnea (Θάλασσα Καραϊβικής – Μπαχάμες)

- Bispira guinensis (Ινδικός –Ειρηνικός Ωκεανός, από δυτική Αφρική έως Ινδονησία)

- Bispira tricyclia (Ινδονησία, Νέα Γουινέα, Ταϊβάν)

- Bispira viola (Θάλασσες Κροατίας, Ιταλίας, Ελλάδας, Τουρκίας, αλλά και Νήσων Σολομώντος)

- Megalomma vesiculosum (Μεσόγειος, Νότια και Δυτική Αφρική)

- Branchiomma cf. curtum (Περιοχή Σουέζ, Αίγυπτος, Νέα Ζηλανδία, Πράσινο ακρωτήρι)

Family Serpulidae

Calcareous tube worm, family Serpullidae. Φωτο Γ.Πατούνας

Τα πλέον δημοφιλή, στα θαλασσινά ενυδρεία, σκουλήκια της μεγάλης οικογένειας των «Σερπουλιδών», ζουν προφυλαγμένα σε ασβεστιακό σωλήνα και διαθέτουν, συνήθως, κόκκινη βραγχιακή κορώνα.

Ο ασβεστιακός σωλήνας, δημιουργείται από τους ίδιους του οργανισμούς, οι οποίοι απορροφούν ιόντα ασβεστίου και άνθρακα, από το νερό, τα οποία αναμειγνύουν με διάφορα οργανικά στοιχεία. Από το στόμα τους αποβάλλουν το ασβεστιακό υλικό, το οποίο χτίζουν με μορφή περιμετρικών δακτυλίων.

Οι σωλήνες αυτοί μπορεί, σε ορισμένα είδη να είναι ευθείς, δίδυμοι ή ακανόνιστοι, ενώ σε άλλα είδη έχουν μορφή σπειρών.

Γενικά όλοι αυτοί, οι σκληροί σωλήνες, εμφανίζουν ισχυρή πρόσφυση με το βράχο, το σκληρό υπόστρωμα, τα κοράλλια, τα όστρακα, ακόμα και σε τεχνητά υλικά, όπως γυαλί, πλαστικούς σωλήνες κ.α.

Τα μεγέθη τους ποικίλουν, από μερικά χιλιοστά του μέτρου, έως αρκετά εκατοστά.

Πολλά μικρά σε μέγεθος, είδη τέτοιων σκουληκιών, έρχονται στο ενυδρείο, μαζί με το ζωντανό βράχο και γρήγορα εξαπλώνονται σε διάφορες ασφαλείς, από τους φυσικούς τους εχθρούς, περιοχές, όπως οι κολώνες υπερχείλισης, τα φίλτρα, το εσωτερικό των σωλήνων κ.α., όπου αναπτύσσονται σε ομάδες.

Πολλά σκουλήκια ασβεστιακού σωλήνα, έχουν ανακαλυφθεί σε απολιθώματα, που αποδεικνύουν την ύπαρξή τους, πριν από περισσότερα, από 100 εκατομμύρια χρόνια.

Την κύρια τροφή τους, τη βρίσκουν φιλτράροντας το νερό, από τα οργανικά υλικά, με τη βοήθεια της βραγχιακής κορώνας τους.

Πιο κάτω, αναφέρουμε μερικά αντιπροσωπευτικά είδη, σκουληκιών ασβεστιακού σωλήνα, που συναντάμε περισσότερο στα κλειστά φυσικά συστήματα, τροπικού υφάλου.

- Vermiliopsis infundibulum/glandigera-complex. Μικρά ασβεστιακά σκουλήκια με μέγεθος, που κυμαίνεται από 0,5 – 3 εκατοστά του μέτρου. Το χρώμα της κορώνας τους είναι πορτοκαλί ή κόκκινο και ο ασβεστιακός σωλήνας λευκός. Συγκεντρώνονται σε μεγάλους πληθυσμούς, στο ενυδρείο, σε περιοχές με χαμηλό φωτισμό, συμπεριλαμβανομένου και του εσωτερικού των κάνιστρων των φίλτρων. Τρέφονται κυρίως με πλαγκτόν και οργανικά διαλύματα, που συλλαμβάνουν με την βραγχιακή κορώνα τους.

Μικρά ασβεστιακά σκουλήκια, του είδους Vermiliopsis, τα οποία συναντάμε συχνά στα λιγότερο Φωτεινά σημεία του ενυδρείου. Φωτο A.J.Nilsen

- Spirobranchus giganteus – complex sensu lato / Christmas Tree Worms. Κεντρική Αμερική, Ινδικός, Ειρηνικός Ωκεανός. Η δίδυμη κορώνα τους, προβάλλει από κάποιο κοράλλι, συνήθως πορίτες, με έντονους χρωματισμούς, κόκκινους, μπλε, μοβ ή καφέ. Το μέγιστο μήκος των ενηλίκων, μπορεί να φτάσει και τα 8cm. Τρέφονται με μικρά αιωρήματα τροφής, από το νερό που τα περιβάλλει. Στο ενυδρείο εισέρχονται μαζί με πορίτες, όπου συμβιώνουν άριστα.

Συμβίωση Christmas Tree Worms, σε πορίτη. Φωτο F.Verbiest

[Aquazone Team]

Δεν είναι απαιτητικά σκουλήκια, αλλά πρέπει να διατηρηθεί ζωντανός ο πορίτης που τα φιλοξενεί. Σε περίπτωση που ο πορίτης νεκρωθεί, τότε και αυτά πεθαίνουν, αφού χάνουν την μοναδική πηγή πρόσληψης ασβεστίου.

- Floriprotis sabiuraensis. Ινδικός, Ειρηνικός Ωκεανός, Ιαπωνία, νησιά Fiji…. Ζει συμβιωτικά μέσα σε κοράλλια της οικογένειας Faviidae. Το μήκος τους, φτάνει τα 20mm και το πάχος μόλις τα 2,0mm. Τρέφεται με πλαγκτονικούς οργανισμούς και οργανικά αιωρήματα, που συλλέγει με τη βραγχιακή κορώνα. Εύκολο να διατηρηθεί ζωντανό σε συνθήκες κλειστών φυσικών συστημάτων, αλλά πρέπει να εισαχθεί μαζί με κάποιο είδος brain coral.

- Filogranella eletensis. Ερυθρά Θάλασσα, Ινδικός, Ειρηνικός Ωκεανός. Σκουλήκια μήκους 7mm και πάχους 0,7mm, με βραγχιακή κορώνα διαμέτρου περίπου 4mm. Ζουν σε αποικίες πάνω στο βράχο και τρέφονται με πλαγκτόν και οργανικά διαλύματα, που συλλαμβάνουν με την κορώνα τους. Εξαιρετικά ευαίσθητοι οργανισμοί και πολύ δύσκολο να διατηρηθούν επί μακρόν σε κλειστό σύστημα. Σε ενυδρείο που φιλοξενεί πεταλούδες, ειδικά Chelmon rostratus, είναι αδύνατον να επιβιώσουν, αφού αποτελούν εξαιρετική τροφή για αυτά τα είδη ψαριών.

- Protula bispiralis / Magnificent Calcareous Tube Worm. Ινδικός, Ειρηνικός Ωκεανός. Μήκος σωλήνα έως 30cm με διάμετρο 2cm. Τρέφεται με τη συλλογή πλαγκτόν και οργανικών αιωρημάτων του νερού, που συλλέγει με τη βραγχιακή κορώνα. Θεωρείται δύσκολος οργανισμός για να επιβιώσει σε κλειστό σύστημα, αφού πρέπει να του εξασφαλιστούν μεγάλες ποσότητες πλαγκτονικής τροφής. Παρόλα αυτά όμως, αποτελεί διαδεδομένο είδος εμπορεύσιμου οργανισμού, στο ενυδρειακό χόμπι.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα είδη της τεράστιας σε ποικιλίες και παραλλαγές, οικογένειας των θαλασσινών σκουληκιών, συμβιώνουν με τα υπόλοιπα είδη οργανισμών, σε κάθε κλειστό φυσικό θαλασσινό οικοσύστημα.

Αρκετά από αυτά, αποτελούν επιλογή του χομπίστα ενυδρειστή, τα περισσότερα, όμως, εγκαθίστανται και αναπτύσσονται σαν «απρόσκλητοι επισκέπτες».

Ορισμένα από αυτά, τα ανεπιθύμητα σκουλήκια, τα διακρίνουμε εύκολα, λόγω του μεγέθους τους, ή των πλοκαμιών που προβάλλουν από τα καταφύγιά τους.

Πολυχαίτης, μήκους άνω των 20cm σε ενυδρείο, σε κάποια τυχαία εμφάνισή του. Φωτο. Ν Ψάλτης

Άλλα μικρότερα, τα παρατηρούμε τυχαία στις βραδινές εξορμήσεις τους, προς αναζήτηση τροφής.

Τα περισσότερα, όμως δεν τα βλέπουμε ποτέ. Είτε γιατί βρίσκονται καλά κρυμμένα στις τρύπες των βράχων, ή βαθιά μέσα στην άμμο, είτε γιατί είναι αόρατα, για το γυμνό ανθρώπινο μάτι.

Ορισμένα από τα προαναφερόμενα «απρόσκλητα» είδη, μπορεί να δραστηριοποιηθούν επιζήμια, σε βάρος κάποιων μεγαλύτερων φιλοξενούμενων οργανισμών, κάτω από ορισμένες συνθήκες.

Όλα μαζί, όμως, απαρτίζουν μια μεγάλη ομάδα, εμφανών ή αφανών εργατών, που όλοι μαζί από κοινού, συμβάλλουν με τον τρόπο τους, στη διατήρηση της βιολογικής ισορροπίας και σταθερότητας, του κλειστού φυσικού συστήματός μας.

Για το λόγο αυτό, το κύριο μέλημα του χομπίστα, θα πρέπει να εστιάζεται, όχι στη εξολόθρευση, αλλά στη διατήρηση των πληθυσμών, των «αόρατων» σκουληκιών, σε αποδεκτούς αριθμούς, ώστε να υπάρχει πάντα μια πληθυσμιακή ισορροπία και σταθερότητα στο σύστημα.

Η παρουσία των φυσικών εχθρών, των σκουληκιών, επιβάλλεται και όπως έχουμε προαναφέρει, αυτοί αποτελούν διάφορα είδη ψαριών, καρκινοειδών, γαρίδων, σαλιγκαριών κ.α.

Φίλοι μας, λοιπόν , ή εχθροί μας, αυτοί οι ιδιόμορφοι οργανισμοί?

Αναμφίβολα, αποτελούν κάποιους από τους βασικούς «κρίκους» της όλης βιολογικής και διατροφικής «αλυσίδας», του κλειστού φυσικού θαλασσινού συστήματός μας.

Και για το λόγο αυτό, οφείλουμε να αποδεχθούμε την παρουσία τους.

Μια εξαίρεση, ίσως αποτελεί η περίπτωση του συνχομπίστα μας, ο οποίος αναγκάστηκε να διαλύσει το σύστημά του, προκειμένου να απομακρύνει το απεικονιζόμενο «τέρας», το οποίο έχει μήκος περισσότερο από 2m και πάχος 3cm και ανήκει στους πολυχαίτες. Palola siciliensis / Palola worm. Φωτο A.j.Nilsen

βιβλιογραφία

- The Modern Coral Reef Aquarium Vol.3 (S.A. Fossa-A.J.Nilsen)

- National Geographic Magazine